هدف‌گذاري جدي‌تر امريكا در تحريم هوشمند ايران
تلاش براي صادرات نفت صفر
شهاب شهسواري
خبرها در مورد افزايش چشمگير صادرات نفت ايران در ماه پاياني سال ۲۰۲۲ با واكنش دولت امريكا مواجه شده است. پايگاه خبري بلومبرگ به نقل از دو موسسه آماري ورتكسا و كپلر، مدعي شده است كه صادرات نفت ايران در ماه دسامبر ۲۰۲۲ به يك ميليون و ۳۰۰ هزار بشكه در روز رسيده است كه بالاترين ميزان در چهار سال گذشته و اعمال تحريم‌هاي نفتي عليه ايران پس از خروج دولت پيشين امريكا از برجام محسوب مي‌شود. در واكنش به اين خبر راب مالي، نماينده ويژه ايالات متحده امريكا در امور ايران گفته است كه
در راستاي اجراي تحريم‌ها عليه جمهوري اسلامي، قصد دارد پكن را وادار كند كه واردات نفت از ايران را متوقف كند. در طول چهار سالي كه از خروج امريكا از برجام مي‌گذرد، چين اصلي‌ترين واردكننده نفت خام ايران بوده است، اما ميزان صادرات نفت ايران در طول اين مدت فراز و فرودهاي زيادي داشته است و حتي تا كمتر از ۴۰۰ هزار بشكه در روز هم كاهش يافته است. راب مالي در گفت‌وگو با بلومبرگ مي‌گويد: «چين اصلي‌ترين مقصد صادرات غيرقانوني نفت ايران است.» وي گفته است كه واشنگتن گفت‌وگوها براي بر حذر داشتن چين از سفارش نفت از ايران را تشديد خواهد كرد. اين مقام امريكايي گفته است كه هيچ تغييري در محدوديت‌هاي امريكا عليه فروش نفت ايران ايجاد نشده است و واشنگتن اصلا از افزايش فروش نفت ايران راضي نيست. وي مي‌گويد: «اينكه آيا ما مي‌توانيم كاملا ايده‌آل تمام تحريم‌ها را اعمال كنيم، جوابش نه است. اما ما هر آنچه در توان داريم انجام مي‌دهيم تا اين تحريم‌ها را اجرايي كنيم.» مشخص نيست رشد فروش نفت خام ايران در ماه‌هاي پاياني سال ۲۰۲۲ نتيجه افزايش در توليد نفت خام باشد يا ايران بخشي از نفت خام ذخيره شده خود كه روي آب‌هاي آزاد در نفتكش‌ها ذخيره كرده است را براي تامين درآمدهاي بيشتر فروخته است. از آنجا كه وزارت نفت در ايران آمار مشخصي از ميزان توليد و صادرات نفت خام منتشر نمي‌كند، نمي‌توان هيچ يك از اين دو نظريه را تاييد يا رد كرد و در نتيجه معلوم نيست كه آيا صادرات نفت خام ايران در طول ماه‌هاي آينده نيز، بدون توجه به فشارهاي امريكا در همين حد خواهد ماند يا نه.
تنگ‌تر كردن حلقه تحريم
دولت امريكا در طول ماه‌هاي گذشته تلاش‌هاي خود را براي افزايش فشارها به مبادلات تجاري ايران افزايش داده است. درحالي كه نماينده ويژه وزارت خارجه امريكا در امور ايران از گفت‌وگو با چين براي بر حذر داشتن پكن از خريد نفت ايران سخن مي‌گويد، امريكايي‌ها در عراق هم با اعمال مقررات سختگيرانه براي نقل و انتقال دلار، عملا انتقال دلار به ايران را هدف قرار داده‌اند. همزمان در اروپا نيز، تحريم‌هاي جديدي از ابتداي پاييز به صورت پيوسته عليه ايران وضع مي‌شود و روابط ايران با كشورهاي اروپايي وارد تنش شده است. آلمان كه بزرگ‌ترين شريك تجاري ايران در اروپا محسوب مي‌شود، ماه گذشته اعلام كرد كه كليه حمايت‌هاي دولتي از تجارت با ايران را لغو مي‌كند. علي‌رغم اين فشارها، دولت سيزدهم اصلي‌ترين هدف خود را بي‌اثر كردن تحريم‌ها تعريف كرده است و تمام تلاش خود را براي مقابله با اين فشارها به كار گرفته است. ادعاي رسانه‌هاي غربي درخصوص افزايش صادرات نفت ايران به يك ميليون و ۳۰۰ هزار بشكه در روز، نشان مي‌دهد كه دولت تا حدودي در اين مسير موفق عمل كرده است. اما اين توفيق ممكن است كوتاه‌مدت باشد، چراكه در برابر امريكايي‌ها و متحدانش هم در حال بسيج كردن امكانات خود براي مقابله با دور زدن تحريم‌ها از سوي ايران هستند.
جاويد قربان‌اوغلي، سفير پيشين ايران در آفريقاي جنوبي و تحليلگر مسائل بين‌الملل معتقد است كه امريكا تمام تلاش خود را براي تشديد تحريم‌ها عليه ايران به كار مي‌گيرد. وي مي‌گويد: «ما در يك مسير تقابلي با غرب و در راس آنها امريكا قرار گرفته‌ايم. در اين رويارويي و تقابل، هر طرف هر چه توانايي دارد براي فشار بيشتر به طرف مقابل به صحنه مي‌آورد. آن‌گونه كه شواهد نشان مي‌دهد، امريكايي‌ها اين‌گونه برنامه‌ريزي كرده‌اند كه مادامي كه تحريم‌ها اثرگذار باشد، وارد فاز تقابل نظامي نشوند؛ بنابراين تحريم‌ها را به عنوان يك ابزار بسيار نيرومند براي فشار بيشتر به ايران حفظ مي‌كنند.» وي مي‌گويد: «به اعتقاد من اين‌طور نيست كه تحريم‌ها به حداكثر خود رسيده باشد و جاي هيچ افزايش وجود نداشته باشد، غربي‌ها قطعا براي تقابل با ايران اين تحريم‌ها را افزايش مي‌دهند.» اما سيد محمدعلي خطيبي، معاون پيشين وزير نفت با اين نظر مخالف است و معتقد است كه امريكايي‌ها نمي‌توانند كار بيشتري براي محدود كردن فروش نفت ايران انجام دهند و مي‌گويد: «امريكا تحريم‌هاي خودش را انجام داده و تا جايي كه مي‌توانست فشار وارد كرده است. كشورهاي خريدار نفت ما را تهديد كرده است كه اگر از ايران نفت بخرند، جريمه مي‌شوند. بيشتر از اين ديگر قرار است چه بكنند؟» وي مي‌گويد: «هدف امريكا چه در تحريم‌هاي سال‌هاي ۱۳۹2-۱۳۹1 و چه در تحريم‌هاي پس از خروج از برجام، اين بود كه صادرات نفت خام ايران را به صفر برسانند. اما موفق نشدند و به اين هدف نرسيدند. امريكا در حذف كردن ايران از بازار بين‌المللي نفت شكست خورده است.»
نفت ايران چگونه به چين مي‌رسد؟
بلومبرگ در گزارشي مي‌نويسد كه چيني‌ها در طول سال‌هاي گذشته به صورت رسمي واردات نفت از ايران و ونزوئلا را به كل حاشا مي‌كنند. در واقع گمرك چين از سال ۲۰۲۰ تاكنون فقط دريافت چهار محموله نفت از ايران را رسما ثبت كرده است و از سال ۲۰۱۹ تاكنون در آمار گمرك چين هيچ محموله‌اي از نفت ونزوئلا ثبت نشده است. اما كسي نيست كه نداند بخشي از نزديك به ۸ ميليون بشكه نفت وارداتي روزانه چين از ايران و ونزوئلا تامين مي‌شود. به نوشته بلومبرگ در طول سال‌هاي اخير ايران و ونزوئلا عمدتا نفت خود را به نام عمان و مالزي به چين صادر مي‌كنند. به نوشته بلومبرگ، صادرات نفت مالزي به چين در ماه‌هاي پاياني سال ۲۰۲۲ به شكل چشمگيري افزايش پيدا كرده است و حجم اين صادرات تقريبا ۳ برابر بيشتر از كل توليد نفت خام روزانه مالزي است. اين خبرگزاري با اين استدلال كه ممكن نيست مالزي بيشتر از ميزان توليد نفت خام خود به چين صادرات انجام داده‌باشد، بخشي از افزايش چشمگير صادرات نفت خام ايران به چين را مربوط به صادرات نفت خام ايران به نام مالزي مي‌داند. مالزي ماهانه ۲ ميليون تن (روزانه حدود ۴۵۰ هزار بشكه) نفت خام توليد مي‌كند، اما صادرات اين كشور به چين در طول ماه‌هاي پاياني سال ۲۰۲۲ به شكل چشمگيري از ميزان توليد نفت خام مالزي بيشتر شده است و نزديك به ۶ ميليون تن در ماه (روزانه يك ميليون و ۳۵۰ هزار بشكه در روز) رسيده است. در واقع در ماه دسامبر، واردات نفت خام چين از مالزي، بيش از واردات نفت خام چين از عراق بود و مالزي بعد از روسيه و عربستان سعودي، سومين صادركننده نفت خام به چين محسوب مي‌شد.
چرا امريكا به سمت تشديد فشارها عليه ايران حركت مي‌كند؟
برخي تحليلگران معتقدند كه دولت جو بايدن از زمان آغاز به كار خود با هدف ترغيب كردن ايران به همكاري با طرف‌هاي ديگر در مذاكرات احياي برجام، سعي كرده است كه برخي تحريم‌ها را با سختگيري كمتر اجرا كند و از برخي تلاش‌هاي ايران براي دور زدن تحريم‌ها چشم‌پوشي كند. به اعتقاد اين دسته از تحليلگران با به بن‌بست كشيده شدن مذاكرات برجام، امريكا اين سياست را كنار گذاشته است و تلاش خواهد كرد كه فشار را عليه ايران تشديد كند. البته همه تحليلگران با اين موضوع موافق نيستند. سيد محمدعلي خطيبي، معاون پيشين وزير نفت، معتقد است كه امريكا هيچ‌گاه از شدت تحريم‌ها عليه ايران نكاسته است. خطيبي مي‌گويد: «كدام چشم‌پوشي‌ها؟ امريكا تا جايي كه توانسته فشار آورده است. امريكا سياست فشار خود را هرگز كاهش نداده است، علي‌رغم اينكه ايران همواره بر سر ميز مذاكره حاضر بوده است، امريكايي‌ها با تمام توان به فشارهاي خود براي امتيازگيري از ايران ادامه داده‌اند.» قربان‌اوغلي در پاسخ به اين سوال كه چرا امريكا در اين مقطع به تنگ‌تر كردن حلقه فشار تحريمي به ايران تصميم گرفته است، مي‌گويد: «سه عامل اساسي در شرايط جاري تاثيرگذار بودند؛ نخست بن‌بستي است كه در مساله اجراي برجام پديد آمده است و طرف مقابل ادعا مي‌كند كه به دليل مطالبات فرابرجامي ايران به اينجا رسيده است. امريكايي‌ها مدعي هستند كه در ماه سپتامبر توافق
در دسترس بود، اما درحالي كه همه طرف‌ها آماده احياي برجام بودند، اين كشور حاضر به همكاري نشد. دومين عامل، مساله جنگ اوكراين بود كه متاسفانه ايران با محاسبه اشتباه در طرف روسيه ايستاد و ادعاي ارسال پهپادهاي ايراني به روسيه براي استفاده در جنگ اوكراين، شرايط ايران را دچار مشكل كرد. مساله سوم هم اعتراضات اخير در ايران بود. اينها باعث شد كه غربي‌ها نسبت به هرگونه توافق با ايران دچار نااميدي و سرخوردگي شوند. از اينكه تصور مي‌كنند ايران در اردوگاه روسيه با غرب مي‌جنگد، باعث شد كه موضع اروپايي‌ها نسبت به ايران بسيار تندتر شود. مسائل داخلي ايران هم باعث شده است تا فشار افكار عمومي اجازه ندهد غربي‌ها هرگونه ابتكار مذاكره با ايران را دنبال كنند.»
آيا چين تحت فشار امريكا تسليم مي‌شود؟
علي‌رغم اظهارات اخير راب مالي درخصوص تلاش براي جلوگيري از صادرات نفت ايران به چين، اما تحليلگران متفق‌القول هستند كه چين براساس منافع ملي خود در مورد خريد نفت از ايران تصميم‌گيري مي‌كند. با اين حال جاويد قربان اوغلي معتقد است كه چيني‌ها ممكن است اگر امتياز
قابل‌توجهي از امريكا دريافت كنند، حاضر باشند كه از بخشي از روابط‌شان با ايران چشم‌پوشي كنند. جاويد قربان اوغلي معتقد است: «چيني‌ها در حال حاضر برنامه تقابل با امريكا را دنبال نمي‌كنند، به جز يك مساله، يعني تايوان كه خط قرمز چيني‌ها است، در ديگر مسائل دنبال تقابل و رويارويي با امريكا نيستند.» قربان اوغلي مي‌گويد: «سوال اين است كه اساسا روابط تجاري ايران و چين در چه سطحي است؟ آمار و ارقام نشان مي‌دهد كه امسال نزديك به ۱۴ ميليارد دلار روابط تجاري با چين داشتيم. اين رقم در مقايسه با حجم مناسبات تجاري چين با ديگر كشورهاي جهان، چه با امريكا و ديگر كشورهاي غربي و چه حتي در مقايسه با حجم مبادلات تجاري چين با كشورهاي جنوب خليج‌فارس، عدد ناچيزي است. به همين دليل اگر چيني‌ها بخواهند با درنظر گرفتن منافع بسيار گسترده‌تر تجاري خود با غربي‌ها، از درخواست براي كاهش مبادلات با ايران پيروي كنند، چندان موضوع عجيبي نيست.» سفير پيشين ايران در آفريقاي جنوبي مي‌گويد: «اين احتمال وجود دارد كه چيني‌ها آمادگي داشته‌باشند تا درخصوص ايران با امريكا معامله كنند. گرچه چيني‌ها به راحتي از روابط با تهران نمي‌گذرند، اما بستگي دارد چه پيشنهادي دريافت كنند و به ازاي قطع يا كاهش روابط با ايران چه چيزي دريافت كنند، آنگاه ممكن است تصميمي در اين خصوص بگيرند.» سيد محمدعلي خطيبي، معاون پيشين وزير نفت، معتقد است كه چين تمام تلاش خود را به كار خواهد برد تا تنوع سبد انرژي خود را حفظ كند، چراكه وابستگي به واردات انرژي مهم‌ترين نقطه‌ضعف اين كشور است كه امريكايي‌ها مي‌توانند از اين موضوع در رقابت اقتصادي با چين استفاده كنند. وي مي‌گويد: «چين براساس منافع خودش عمل مي‌كند. چين روابطي با امريكا دارد، روابطي با اروپا، ايران و كشورهاي ديگر دارد. پكن سعي مي‌كند اين روابط را تنظيم كند. چين به اين علت مانند بقيه كشورها تحت تاثير تهديدهاي امريكا قرار نگرفته است كه چين و امريكا در حال رقابت فشرده اقتصادي هستند، به همين دليل چين برآورد مي‌كند كه به عنوان بزرگ‌ترين واردكننده انرژي جهان، اگر تمامي انرژي موردنياز خود را از كشورهايي كه پيرو سياست‌هاي غرب و امريكا هستند تامين كنند، خودش را در شرايط پرريسكي قرار مي‌دهد. چين سعي مي‌كند به سبد تامين انرژي مورد نياز خود تنوع ببخشد و هم از كشورهاي مستقل نفت خريداري كند و هم از كشورهايي كه وابسته به امريكا هستند. چين مي‌خواهد انرژي موردنياز خود را چندان به فشارهاي امريكا وابسته نكند. به همين دليل چين رابطه خودش را با كشورهايي كه رابطه خوبي با امريكا ندارند، از جمله ايران حفظ مي‌كند. چين مجبور است در مورد واردات انرژي سياست خردمندانه‌اي در پيش بگيرد، وگرنه امريكا مي‌تواند از همين جنبه به چين فشار وارد كند.»
جاويد قربان‌اوغلي، سفير پيشين ايران در آفريقاي جنوبي: ما در يك مسير تقابلي با غرب و در راس آنها امريكا قرار گرفته‌ايم. در اين رويارويي و تقابل، هر طرف
هر چه توانايي دارد براي فشار بيشتر به طرف مقابل به صحنه مي‌آورد. اين‌طور نيست كه تحريم‌ها به حداكثر خود رسيده باشد و جاي هيچ افزايشي وجود نداشته باشد، غربي‌ها قطعا براي تقابل با ايران اين تحريم‌ها را افزايش مي‌دهند.
محمد علي خطيبي، معاون پيشين وزير نفت: امريكا تحريم‌هاي خودش را انجام داده و تا جايي كه مي‌توانست فشار وارد كرده است. بيشتر از اين ديگر قرار است چه بكنند؟ هدف امريكا چه در تحريم‌هاي سال‌هاي ۱۳۹2-۱۳۹1 و چه پس از خروج از برجام، اين بود كه صادرات نفت خام ايران را به صفر برسانند، اما موفق نشدند و به اين هدف نرسيدند. امريكا در حذف كردن ايران از بازار بين‌المللي نفت شكست خورده است.