كنترل آسيب‌هاي ديپلماتيك يك حادثه
آيا وزارت امور خارجه واكنش مناسب و به موقعي به حادثه حمله به سفارت جمهوري آذربايجان در تهران نشان داد؟
شهاب شهسواري
صبح جمعه حمله مسلحانه يك فرد به سفارت جمهوري آذربايجان در تهران و كشته شدن يكي از كارمندان اين سفارتخانه، مثل بمب در رسانه‌ها صدا كرد و با واكنش‌هاي بين‌المللي مواجه شد. تهران در همان ساعات نخست پس از اين واقعه، واكنش خود را به آن اعلام و تاكيد كرد كه اقدام با انگيزه شخصي انجام شده است. با اين حال واكنش تهران، باعث نشد تا برخي رسانه‌ها در جمهوري آذربايجان و برخي افراد در شبكه‌هاي اجتماعي به گمانه‌زني‌ها در اين خصوص نپردازند و ادعاهايي در مورد تروريستي بودن اين حادثه يا ساختگي بودن آن براي تخريب روابط دو كشور بيان نكنند. رسانه‌هاي جمهوري آذربايجان با انتشار خبرهايي اين‌گونه وانمود كردند كه حادثه روز جمعه يك حادثه هماهنگ شده تروريستي بوده است. اين ادعاها با توجه به برخي سوابق ناخوشايند در حفاظت از اماكن ديپلماتيك در ايران، توجه‌ها را به خود جلب كرد، هر چند كه تحليلگران معتقدند حادثه روز جمعه، با حوادثي همچون حمله به سفارت بريتانيا يا سفارت و كنسولگري عربستان در تهران و مشهد، كاملا متفاوت بود. جمعه شب، حسين اميرعبداللهيان، وزير امورخارجه جمهوري اسلامي ايران براي عيادت از مجروحان اين حادثه به بيمارستان شهداي تجريش رفت و در بيمارستان نشست خبري برگزار كرد و در خصوص روند وقوع حادثه و اقدامات تهران توضيح داد. علي عليزاده، سفير جمهوري آذربايجان نيز كه تهران را پس از حمله ترك كرده بود، در پي گفت‌وگوي تلفني وزير امور خارجه ايران با همتاي آذربايجاني خود به تهران بازگشت تا همراه وزير امور خارجه در عيادت از مجروحان حادثه حضور داشته باشد. اميرعبداللهيان گفت: «از ابتداي اين حادثه و اطلاع از وضعيت، آقاي دكتر رييسي دستورات اكيدي را صادر كردند براي رسيدگي به وضعيت، پيگيري قضايي و حقوقي و براي برخورد جدي با يكايك افرادي كه احيانا در اين مسير يا قصوري داشته‌اند يا نيازمند اين است كه پيگيري‌هاي امنيتي، قضايي و انتظامي براي برخورد با مهاجم انجام شود.» وي ضمن اشاره به گفت‌وگويش با همتاي آذربايجاني تاكيد كرد: «توافق ما بر اين شد كه سفير، امشب به تهران بازگردد و از نزديك تيم همكاران من در وزارت خارجه، مديركل اوراسيا و مديركل تشريفات و همه همكاران كمك و تلاش كنند كه دو طرف بتوانيم از اين مرحله به خوبي عبور كنيم، بدون اينكه بهانه‌اي به دست دشمنان مناسبات خوب دو كشور داده شود.» وي تاكيد كرد: «همچنين سرويس‌هاي امنيتي ما امروز عصر با هم گفت‌وگو داشتند و آخرين وضعيت و يافته‌ها از فرد مهاجم و انگيزه وي را به مقامات جمهوري آذربايجان منعكس كردند.» حسن بهشتي‌پور، تحليلگر مسائل اوراسيا به «اعتماد» مي‌گويد: «واكنش وزارت خارجه به اين موضوع به موقع و مناسب بود. در گفت‌وگوي تلفني وزراي خارجه دو كشور بر اين نكته تاكيد شد كه جلوي سوءاستفاده از اين حادثه گرفته و كميته امنيتي تشكيل شود كه موضوع را پيگيري كند. عيادت وزير خارجه از مجروحان حادثه و تبيين موضوع و پخش اظهارات مهاجم از صدا و سيما در كنترل شرايط نقش مهمي داشت.» سيد علي سقاييان، ديپلمات بازنشسته در گفت‌وگو با «اعتماد» مي‌گويد: «اينكه بلافاصله بعد از اين اتفاق سخنگوي وزارت امورخارجه با صدور بيانيه‌اي اين اتفاق را محكوم كرد و ساعاتي بعد هم شخص وزير امور خارجه براي عيادت از مجروحان حادثه به بيمارستان رفت و در نشست خبري توضيحاتي را بيان كرد، باعث كنترل فضا شد. به‌‌رغم اينكه وزارت خارجه جمهوري آذربايجان، واقعه را به شكل ديگري منعكس كرده بود و رسانه‌هاي باكو بر تروريستي بودن حادثه مذكور اصرار داشتند، وزير امور خارجه كشورمان قويا هرگونه ارتباط حادثه مذكور را با اقدامات تروريستي رد كرد. پاسخگويي و شفاف‌سازي از سوي وزارت امور خارجه و صحبت‌هايي كه در مورد پيگيري حادثه و همكاري براي تقويت حفاظت سفارت انجام دادند، نقش مهمي در كنترل شرايط داشت.»
سابقه نه چندان روشن
جمهوري اسلامي ايران در سال‌هاي گذشته، چندين بار به عدم حفاظت مناسب از اماكن ديپلماتيك و سفارتخانه‌هاي خارجي متهم شده است. چندين حادثه از جمله حمله به سفارت و كنسولگري عربستان سعودي در تهران و مشهد، حمله به سفارت بريتانيا در تهران در سال‌هاي اخير و واقعه تسخير لانه جاسوسي امريكا در ابتداي انقلاب، اين ظن را ايجاد كرده است كه حفاظت كافي از اماكن ديپلماتيك در ايران انجام نمي‌شود. اخيرا ديوارنويسي‌ها روي ديوار سفارت بريتانيا در تهران هم حاشيه‌ساز شده و سوالاتي را در مورد حضور نيروهاي امنيتي و انتظامي براي جلوگيري از چنين اقداماتي ايجاد كرده است. حسن بهشتي‌پور، تحليلگر مسائل اوراسيا در اين خصوص توضيح مي‌دهد: «نخست اينكه حفاظت و امنيت اماكن ديپلماتيك، ربطي به وزارت خارجه و دستگاه ديپلماسي ندارد و امنيت سفارتخانه‌ها مربوط به مراكز امنيتي و انتظامي كشور است. دوم اينكه حمله به سفارت جمهوري آذربايجان فقط در تهران رخ نداده و در نقاط ديگر جهان هم حملاتي به سفارتخانه‌هاي جمهوري آذربايجان انجام شده كه بر خلاف حمله اخير در تهران، انگيزه آنها شخصي نبوده است. البته قطعا بايد دستگاه‌هاي امنيتي و انتظامي كشور در حفاظت از اماكن ديپلماتيك دقت بيشتري نشان دهند.» بهشتي‌پور تاكيد مي‌كند: «حملاتي كه به سفارتخانه‌هاي عربستان و انگليس در گذشته انجام شد، حمايت جريان‌هاي سياسي خاصي را در كشور پشت خود داشت. قطعا واقعه اخير در سفارت جمهوري آذربايجان چه به لحاظ كمي و چه به لحاظ كيفي متفاوت است.» اين تحليلگر مسائل اوراسيا مي‌گويد: «حملات به سفارتخانه‌هاي عربستان و انگليس، توسط جريان‌هاي سياسي انجام شده است كه هزينه‌هاي هنگفتي روي دست كشور گذاشتند و هنوز كه هنوز است هزينه‌هاي آن پرداخت مي‌شود.» بهشتي‌پور تاكيد مي‌كند: «البته اين حادثه قابل توجيه نيست. قطعا مراكز امنيتي ما بايد دقت بيشتري انجام دهند و در عملكردها تجديدنظر بكنند تا جلوي حوادث مشابه گرفته شود. اما اين نخستين‌بار نيست كه چنين اتفاقي در جهان رخ مي‌دهد و قطعا آخرين بار نيست. بارها ديپلمات‌هاي ايراني نيز قرباني چنين حوادثي بوده‌اند.»
ديپلمات‌هاي ايراني قرباني حملات و سوءقصدها در سراسر جهان
به‌‌رغم حوادث زياد و ناگواري كه در طول سال‌هاي پس از انقلاب اسلامي براي سفارتخانه‌هاي خارجي در ايران رخ داده است، ديپلمات‌هاي ايراني در خارج از كشور نيز بارها مورد سوءقصد و حوادث تروريستي قرار گرفته‌اند. حسين اميرعبداللهيان، وزير امور خارجه نيز، جمعه شب در نشست خبري خود بعد از عيادت از مجروحان حادثه حمله به سفارت جمهوري آذربايجان به اين نكته اشاره كرد و گفت: «مشابه اين وضعيت در سال‌هاي گذشته براي ديپلمات‌هاي ما در لندن، عراق و پكن پيش آمده است. هنوز خيلي دور نيست وضعيت مشابهي كه براي ديپلمات عاليرتبه روسي در يك كشور همسايه ما رخ داد. از طريق دستگاه‌هاي ذي‌ربط امنيتي و دستگاه قضايي براساس دستور رييس‌جمهور و براساس مسووليتي كه جمهوري اسلامي ايران نسبت به تامين امنيت اشخاص و اماكن ديپلماتيك در كشور دارد، اقدامات لازم و تدابير مقتضي انديشيده شده است.» تازه‌ترين حادثه از اين دست، حمله يك مهاجم مسلح به چاقو به سفير جمهوري اسلامي ايران در دانمارك بود. مهرماه سال جاري افسانه نادي‌پور، سفير ايران در دانمارك و يكي ديگر از كارمندان سفارت مورد حمله فردي مهاجم قرار گرفتند. اين فرد از سوي پليس دانمارك يك مرد ۳۲ ساله توصيف شده است. نخستين حمله مرگبار به سفارتخانه‌هاي جمهوري اسلامي ايران در خارج از كشور بعد از انقلاب اسلامي، سال ۱۳۵۹ و همزمان با بحران گروگانگيري در سفارت امريكا در ايران رخ داد. در اين عمليات تروريستي كه به گروگانگيري ۶ روزه ۱۷ ديپلمات و كارمند سفارت، ۸ مراجعه‌كننده و يك پليس سفارت، توسط ۶ گروگانگير در درون ساختمان سفارت ايران در لندن اسير شدند. در نتيجه اين اقدام تروريستي، عباس لواساني، وابسته مطبوعاتي سفارت ايران در بريتانيا و علي صمدزاده ديپلمات ديگر ايران جان خود را از دست دادند.سال ۱۳۶۹، صادق گنجي، رايزن فرهنگي سفارت جمهوري اسلامي ايران در پاكستان، در حالي كه براي بازگشت از ماموريت آماده مي‌شد و براي شركت در مراسم توديعش به هتل اينترنشنال لاهور رفته بود، به محض پياده شدن از خودرو در حمله‌اي تروريستي كشته شد. سپاه صحابه در پاكستان مسووليت اين اقدام تروريستي را برعهده گرفت. سال ۱۳۷۳ يك ديپلمات ايراني و پسرش در پكن، پايتخت چين، پس از خروج از ساختمان سفارت هدف حمله مسلحانه قرار گرفتند و جان خود را از دست داد. تحقيقات نشان داد كه مهاجم قصد حمله به ديپلمات‌هاي ايراني نداشته و قتل ديپلمات ايراني و پسرش تصادفي اتفاق افتاده است. آبان ماه سال ۱۳۷۴ غلامعلي رجبي‌يزدي، كاردار جمهوري اسلامي ايران در آرژانتين در بوينوس آيرس هدف سوءقصد مسلحانه ناكام قرار گرفت. يك گروه طرفدار اسراييل مسووليت اين عمليات تروريستي را بر عهده گرفت. اسفند ماه سال ۱۳۷۵ دومين رايزن فرهنگي جمهوري اسلامي ايران در پاكستان در عمليات تروريستي به شهادت رسيد. سيد محمدعلي رحيمي، رايزن فرهنگي ايران در پاكستان، توسط گروه لشكر جنگهوي ترور شد. سال ۱۳۷۷، يكي از دردناك‌ترين حوادث براي ديپلمات‌هاي ايراني در خارج از كشور رخ داد. ۱۷ مرداد ۱۳۷۷، در پي حمله گروهي مسلح به كنسولگري جمهوري اسلامي ايران در مزارشريف، ۱۰ ديپلمات و يك خبرنگار ايراني به شهادت رسيدند. سال ۱۳۸۳، اين‌بار بغداد، پايتخت عراق شاهد ترور يك ديپلمات ايراني بود. ۲۷ فروردين ۱۳۸۳، خليل نعيمي، دبير اول سفارت جمهوري اسلامي ايران در عراق، زماني كه قصد داشت با خودروي شخصي از سفارت ايران خارج شود، توسط تروريست‌ها به گلوله بسته شد و به شهادت رسيد.
تلاش رسانه‌هاي باكو براي تشكيك در مورد حادثه
از ساعات نخست انتشار خبر حمله به سفارت جمهوري آذربايجان، رسانه‌هاي باكو براي بزرگنمايي اين حادثه و ارتباط دادن آن به اختلاف‌هاي سياسي ميان دو كشور سنگ تمام گذاشتند. به گزارش دويچه وله، بلافاصله بعد از وقوع اين حادثه رسانه‌هاي مطرح جمهوري آذربايجان از خبرگزاري‌هاي آپا، ترند، رپورت و آخار تا روزنامه‌هايي مانند مساوات اين احتمال را مطرح كرده بودند كه حمله مسلحانه ياد شده احتمالا «سازماندهي‌شده» بوده و برخي مانند خبرگزاري غيررسمي ترند، از قول منابع آگاه از احتمال ارتباط فرد مظنون با سپاه پاسداران انقلاب اسلامي خبر داده بود. رسانه‌هاي آذربايجاني به نقل از يك منبع امنيتي مدعي شده‌اند كه اين پنجمين حمله به ساختمان سفارت آذربايجان در ايران در طول دو سال گذشته است. اين رسانه‌ها با انتشار بخش‌هايي از ويديوي ورود فرد مهاجم به ساختمان سفارت، مدعي شده‌اند كه او در هنگام ورود براي پليس ديپلماتيك دست تكان مي‌دهد و اين موضوع را نشانه از پيش هماهنگ شده بودن اين حمله دانسته‌اند.
سقاييان معتقد است: «متاسفانه مطبوعات باكو مدتي است كه چندان مثبت به روابط با جمهوري اسلامي ايران نگاه نمي‌كنند و از هر بهانه‌اي براي تخريب روابط دو كشور استفاده مي‌كنند. تماس‌هايي كه وزير امور خارجه با همتاي خود در جمهوري آذربايجان داشت و تماس نايب‌رييس مجلس و رييس گروه دوستي پارلماني دو كشور با دبيراول سفارت، در شفاف‌سازي حادثه نقش مثبتي داشت. مطبوعات حاشيه‌سازي‌هاي زيادي را براي اين حادثه انجام دادند كه البته اين موضوع را بيشتر در مطبوعات طرف مقابل مي‌بينيم، نه در مطبوعات ايران.»
نظريه‌هاي توطئه
بلافاصله بعد از انتشار خبر حمله به سفارت جمهوري آذربايجان در تهران، برخي افراد در شبكه‌هاي اجتماعي و برخي رسانه‌ها تلاش كردند با سوءاستفاده از اين واقعه، آن را توطئه يا اقدام تروريستي سازماندهي شده توصيف كنند. برخي كاربران ايراني شبكه‌هاي اجتماعي مدعي شدند كه ممكن است اين حادثه ساختگي باشد و توسط باكو يا اسراييل براي ايجاد تنش در منطقه و بر هم زدن روابط دو كشور انجام شده باشد. در برابر رسانه‌هاي جمهوري آذربايجان هم مدعي مي‌شدند كه اين حادثه به مشكلات اخير در روابط دو كشور مرتبط است و اقدامي تروريستي با هدف آسيب زدن به جمهوري آذربايجان است. سقاييان در خصوص نظريه‌هاي توطئه كه در مورد اين واقعه در شبكه‌هاي اجتماعي مطرح شد، مي‌گويد: «كساني كه در اين مسير قلم مي‌زنند، قطعا روابط دوستانه ميان دو كشور را نمي‌خواهند. تهران همواره دوست دوران سختي‌هاي همسايگانش بوده است. مسوولان ذي‌ربط از جمله وزير خارجه و سفير كشورمان در باكو، تلاش‌هاي خودشان را براي بهبود روابط ميان دو كشور انجام مي‌دهند و اميدواريم كه ادعاها و اظهارات برخي بدخواهان باعث تخريب روابط نشود.» بهشتي‌پور مي‌گويد: «تئوري‌هاي توطئه در مورد هر مساله‌اي بيان مي‌شود. در ايران خيلي رايج است كه هر اتفاقي به اسراييل و امريكا نسبت داده شود. در اين موضوع خاص، به نظر نمي‌رسد هيچ عامل خارجي مشاركت داشته باشد. قطعا دشمنان ايران از اين موضوع سوءاستفاده مي‌كنند، اگر در روابط تهران و باكو مشكلي ايجاد شود، قطعا اسراييلي‌ها بهره‌برداري خواهند كرد. اتفاق‌هاي زيادي ممكن است رخ دهد كه كشورهاي خارجي در آن ذي‌نفع باشند، ولي نقش مستقيمي در آن حادثه نداشته باشند.» اين تحليلگر مسائل اوراسيا معتقد است: «اينكه از اين موضوع در رسانه‌هاي كشورهايي مانند جمهوري آذربايجان، تركيه و اسراييل سوءاستفاده بشود، ترديدي وجود ندارد و شكي نيست كه اين سوءاستفاده‌ها در راستاي تخريب است، اما اينكه اصل جريان را آنها به وجود آورده‌اند، واقعيت ندارد.»
ادامه واكنش‌هاي بين‌المللي
استفان دوجاريك، سخنگوي دبير كل سازمان ملل در جمع خبرنگاران با محكوم كردن حمله به سفارت جمهوري آذربايجان در تهران گفت: «ما اين حمله را كه ظاهرا تلفاتي از جمله يك قرباني نيز داشته را محكوم مي‌كنيم. ما به خانواده فردي كه كشته شده تسليت مي‌گوييم و آرزوي بهبودي هرچه سريع‌تر براي زخمي‌هاي اين حادثه را داريم.» سخنگوي سازمان ملل در ادامه تصريح كرد كه حمله به هيات‌هاي ديپلماتيك طبق قوانين بين‌المللي ممنوع است و از دولت‌ها خواست تا گام‌هاي مناسبي را براي جلوگيري از هرگونه ورود غيرقانوني و آسيب زدن به هيات‌هاي ديپلماتيك در كشورهاي‌شان در پيش بگيرند. دوجاريك در اين خصوص گفت: «ما همچنين متذكر مي‌شويم كه مقام‌هاي ايراني به سرعت تحقيقات را آغاز كرده و اميدواريم كه عامل اين حمله مجازات شود.»
«پيتر استانو»، سخنگوي مسوول سياست خارجي اتحاديه اروپا با انتشار پيامي در صفحه توييتر خود تصريح كرد: «اتحاديه اروپا به وزارت امور خارجه (جمهوري) آذربايجان و مردم (جمهوري) آذربايجان در رابطه با حمله به سفارت اين كشور در ايران تسليت مي‌گويد.» سخنگوي اتحاديه اروپا در ادامه با غيرقابل قبول خواندن حمله به سفارت جمهوري آذربايجان گفت: «حملات به هيات‌هاي ديپلماتيك غيرقابل قبول است. فكر ما با خانواده قرباني اين حادثه است و آرزوي بهبودي سريع زخمي‌هاي حادثه را داريم و اميدواريم كه تحقيقات و پاسخگويي كاملي در اين زمينه صورت گيرد.» وزارت خارجه فرانسه هم با صدور بيانيه‌اي تاكيد كرد: «فرانسه حمله به سفارت جمهوري آذربايجان در ايران را كه در آن يك مامور سفارت كشته و دو نفر ديگر زخمي شدند، محكوم مي‌كند.» اين وزارتخانه در بيانيه خود تصريح كرد: «ما به خانواده‌هاي قربانيان تسليت مي‌گوييم. هرگونه حمله به اماكن ديپلماتيك و ديپلمات‌ها، غيرقابل قبول است.» وزارت خارجه فرانسه در پايان بيانيه «از مقام‌هاي ايراني» خواسته كه به عنوان بخشي از مسووليت خود در حفاظت از ديپلمات‌هاي خارجي حاضر در خاك خود، جزييات اين حمله را روشن كنند.