آيا قزاقستان مي‌تواند گذشته هسته‌اي خود را فراموش كند؟
فارن پاليسي مي‌گويد فراموش كردن سايت هسته‌اي كه روسيه از آنجا با عنوان قدرت هسته‌اي ظهور كرد تبعات خاص خود را دارد
نويسنده: چريل ال ريد
ترجمه: ستاره سعيدي
در علفزارهاي دورافتاده قزاقستان، جايي كه دانشمندان نظامي اتحاد جماهير شوروي سابق 456 بمب هسته‌اي را منفجر كردند، گردشگران از سراسر جهان مي‌توانند لباس‌ها، ماسك‌ها و چكمه‌هاي لاستيكي سفيد بپوشند و حدود 1000 دلار براي يك تور يك‌روزه آزمايشي به راهنمايان بپردازند. مجموعه‌اي كه در آن اتحاد جماهير شوروي سابق خود را به عنوان يك ابرقدرت هسته‌اي در اواخر دهه 1940 تثبيت كرد. سايت اتمي پليگون و نزديك شهر سميپالاتينسك (كه امروزه به نام سميي شناخته مي‌شود)، به آغاز عصر هسته‌اي كمك كرد و نيم ميليون تا 1.5 ميليون نفر را در معرض دوزهاي بالاي تشعشع قرار داد. اما امروزه مردم محلي در درياچه‌اي مجاور ماهي مي‌گيرند و شنا مي‌كنند، گاوها و اسب‌هاي خود را در زمين چرا مي‌كنند، توت فرنگي وحشي مي‌چينند و خرگوش شكار مي‌كنند. با قدم زدن در اطراف محل، تپه‌هاي زباله، بطري‌هاي دور ريخته‌شده مشروبات الكلي و آثار سوخته‌شده از آتش كمپ را مي‌بينيد.
هيچ پست ايست بازرسي، هيچ حصار و هيچ علامتي وجود ندارد كه هشدار دهد در اين قلمرو 7065 مايل مربعي همچنان راديواكتيو باقي مانده است. اين وضعيت خطرناكي است كه برخي منتقدان آن را ناشي از بي‌توجهي و حتي طمع قزاقستان مي‌دانند - تركيبي از ناتواني دولت، كمبود پول براي ايمن‌سازي اين محدوده عظيم و تمايل به باز كردن سايت براي تجارت با اجاره زمين براي استخراج معدن.
برخي مردم حتي بر اين باورند كه اين غفلت ناشي از اين است كه دولت مي‌خواهد خاطرات آزاردهنده دوراني را كه قزاقستان تحت‌الشعاع هوس‌هاي اتمي مسكو بود، از بين ببرد. در سال‌هاي اخير، اوضاع به حدي بد شده است كه غارت‌كنندگان شروع به كندن بقاياي زمين‌هاي بمباران‌شده براي ميلگرد، لوله‌ها و كابل‌هايي كرده‌اند كه مي‌توانند دوباره بفروشند.
ماگدالنا استاوكوفسكي، استاديار انسان‌شناسي فرهنگي و پزشكي در دانشگاه كاروليناي جنوبي در اين خصوص به فارن پاليسي مي‌گويد: «من فكر مي‌كنم يك مساله پول، يك مساله اراده و يك مساله تلاش براي فراموش كردن گذشته است. ناديده گرفتن وضعيت خطرناك موجود و انجام كار ديگري با زمين به جاي ايمن‌سازي آن به مراتب آسان‌تر است. كسي براي ايمن‌سازي به شما پولي پرداخت نمي‌كند.»
تهديدهاي ولاديمير پوتين، رييس‌جمهور روسيه در سال گذشته براي استفاده از سلاح‌هاي هسته‌اي در اوكراين، خطرات فراموش شدن سرزميني مانند اين چند ضلعي در قزاقستان را برجسته كرده است.
امروزه نام «سايت اتمي پليگون» در بسياري از فهرست‌هاي به اصطلاح تاريك گردشگري كنار اسامي ساير مكان‌هاي تاريخي كه به دليل مرگ، تراژدي و رنج شناخته و مشهور شده‌اند، قرار گرفته است. مكان‌هايي مانند آلكاتراز در نزديكي سانفرانسيسكو، دخمه‌ها در پاريس و نيروگاه هسته‌اي چرنوبيل.
«سايت اتمي پليگون» فقط يك مقصد گردشگري نيست. اگرچه اين سايت در سال 1991 به روي آزمايش بمب بسته شد اما اين منطقه هنوز به عنوان يك آزمايشگاه غول‌پيكر براي دانشمندان در سراسر جهان عمل مي‌كند كه اثرات قرار گرفتن در معرض تشعشعات را بر همه‌چيز از گياهان و حيوانات گرفته تا آبراهه‌هاي زيرزميني و سطحي و همچنين جمعيت‌هاي اطراف و فرزندان آنها بررسي مي‌كنند.
موسسه ايمني و محيط زيست پرتوي قزاقستان كه اين مجموعه را اداره مي‌كند با سازمان‌هاي خارجي مانند آژانس بين‌المللي انرژي اتمي و بسياري ديگر همكاري مي‌كند و ميزبان كنفرانس‌هاي علمي و همچنين انتشار مقالات تحقيقاتي است.
كمي بالاتر از «سايت اتمي پليگون» شهر كوچك كورچاتوف قرار دارد كه مقر اداري و تحقيقاتي ميدان‌هاي آزمايش بمباران سابق است. بسياري از ساكنان كورچاتوف براي موسسه ايمني پرتوي و بوم‌شناسي يا سازمان مادر آن، مركز ملي هسته‌اي (NNC)، كه بر تحقيقات روي چند ضلعي، از جمله دو رآكتور هسته‌اي آنكه براي تحقيقات علمي استفاده مي‌شوند، نظارت مي‌كند، كار مي‌كنند.
اين شهر به افتخار فيزيكدان شوروي، ايگور كورچاتوف كه آزمايش‌هاي هسته‌اي را در آنجا انجام داد و پدر بمب اتمي اتحاد جماهير شوروي به حساب مي‌آيد، نامگذاري شده است. مجسمه بزرگي از او و ديگران در مركز شهر نصب شده كه با توجه به قربانيان تشعشعات اين بمب‌ها وجود چنين يادبودي در مركز شهر اساسا عجيب است.
صنعت اصلي تحقيقات پرتوي كورچاتوف در ميان مجموعه گسترده‌اي از آزمايشگاه‌ها و ساختمان‌هاي اداري قرار دارد كه بيش از 51 هكتار در شهر را پوشش مي‌دهد. نزديك‌ترين محل بمب‌گذاري در 31 مايلي كورچاتوف بود اما تابش تشعشعات همچنان ساكنان آنجا و ساير روستاهاي اطراف پليگون را تحت‌تاثير قرار مي‌داد. بر اساس اسناد توزيع‌شده توسط مركز ملي هسته‌اي، از سال 1949 تا 1989، شوروي بيش از 50 مگاتن سلاح هسته‌اي را در شهر سميپالاتينسك منفجر كرد، معادل 3333 بمب و به اندازه بمبي كه در هيروشيما انداخته شد.
با وجود تحقيقات مداوم در مورد تشعشعات در اين منطقه، اقدامات احتياطي كمي براي بازديد از «سايت اتمي پليگون» در مقايسه با سايت‌هاي مشابه در سراسر جهان مورد نياز است. قبل از تهاجم روسيه به اوكراين، زماني كه از منطقه ممنوعه چرنوبيل كه بيش از 1000 مايل مربع وسعت داشت بازديد كردم، بايد گذرنامه خود را از قبل ارايه مي‌دادم و از چندين ايست بازرسي عبور مي‌كردم، از جمله دو ايست بازرسي كه ماشين‌ها براي بررسي علايم تشعشع روي لباس‌ها و كفش‌ها بودند. حصارها، علايم هشدار‌دهنده تشعشعات و نگهبانان و ارتش در حال گشت‌زني در منطقه بودند.
دسترسي به سايت‌هاي بمباران هسته‌اي سابق در ايالات متحده نيز به‌شدت كنترل مي‌شود. سايت ترينيتي در نيومكزيكو، جايي كه اولين بمب هسته‌اي جهان منفجر شد، تنها دو روز در سال باز است. سايت هسته‌اي نوادا كه در آن 928 بمب هسته‌اي منفجر شد، يك بار در ماه براي يك تور كاملا كنترل شده باز است. با اين حال سپتامبر گذشته، زماني كه از سميپالاتينسك بازديد كردم، يك راهنماي تور براي مجوز من درخواست داد كه رايگان بود. ما هرگز هيچ نگهباني نديديم.
همان‌طور كه در امتداد سواحل شيب‌دار درياچه اتمي راه مي‌رفتيم، درياچه‌اي به عمق 328 فوت كه از يك انفجار هسته‌اي تشكيل شده بود، شمارنده‌هاي ما به‌طور مداوم در محدوده راديواكتيو 13 برابر بالاتر از حد معمول بوق مي‌زدند. از آنجايي كه بزرگ‌ترين خطر در درياچه، لگد زدن گرد و غبار راديواكتيو روي لباس يا استنشاق گرد و غبار است، ما كاملا با لباس‌هاي كلاه‌دار پوشيده شده بوديم و ماسك مي‌زديم. ما در زمين‌هاي راديواكتيو و آلوده ميدان‌هاي آزمايشي گشت زديم، سيلوهاي موشك و پناهگاه‌هاي زيرزميني و مراكز فرماندهي را كاوش كرديم. سازه‌هايي كه به آوار تبديل شده‌اند و همچنين بولدوزرها و جرثقيل‌هاي غارتگراني كه يا از تشعشعات بي‌خبر بودند يا احساس خطر نمي‌كردند هم توجه ما را به خود جلب كرد.
اسان آيدارخانوف، مدير موسسه ايمني و محيط زيست پرتويي، به فارن پاليسي مي‌گويد: «محافظت از قلمرو فراتر از توانايي‌هاي ماست. ما با مردم صحبت مي‌كنيم و مي‌گوييم كه چنين فعاليت‌هايي ممكن است ايمن نباشند. اما اين كار هم در زمره مسووليت ما نيست.»
آيدارخانوف در ادامه مي‌گويد: «تامين امنيت چند ضلعي عمدتا بر عهده سه دولت منطقه‌اي است كه منطقه بمباران را به عنوان «سرزمين‌هاي ذخيره» در نظر مي‌گيرند. اما من مطمئن نيستم كه چگونه كل منطقه گشت‌زني مي‌شود.» وقتي از آيدارخانوف پرسيدم كه آيا فكر مي‌كند دولت در تلاش است تا گذشته سايت را فراموش كند، از اظهارنظر خودداري كرد.
دولت «زمين‌هاي پاك» را در سايت اتمي پليگون به شركت‌هاي مختلفي اجاره مي‌دهد كه زغال‌سنگ، طلا و ساير مواد معدني استخراج مي‌كنند. اما برخي از اين صنايع در يا نزديك مناطقي هستند كه دولت آنها را «زمين‌هاي كثيف» مي‌نامد، مانند كارخانه زغال‌سنگ در نزديكي درياچه اتمي.
ماگدالنا استاوكوفسكي به فارن پاليسي مي‌گويد: «نبايد به مردم اجازه داد در اين مكان‌ها حفاري كنند. به نوعي شبيه حفاري در جنگل سرخ است. (اشاره به منطقه‌اي در اطراف سايت هسته‌اي چرنوبيل كه ميزان راديو اكتيو در آن بسيار بالاست). مسوولان بايد حصارهايي را در اطراف پرتوزاترين مناطق ايجاد و علايم هشدار‌دهنده را نصب كنند.»
ماگدالنا استاوكوفسكي و ساير محققان بر اين باورند كه مركز بايد نقشه‌هايي را براي كشاورزان منتشر كند تا بدانند كدام مناطق براي چراي گاو و اسب امن هستند. او مي‌گويد: «هدف مركز ملي هسته‌اي براي چند ضلعي در نهايت باز شدن درهاي اين مكان براي تجارت است.»
اما مساله اين است كه شما نمي‌توانيد تشعشعات را پاكسازي كنيد. پلوتونيوم [يكي از عناصر مورد استفاده در سلاح‌هاي هسته‌اي] نيمه‌عمري معادل 24000 سال دارد. تشعشعات ناشي از بمباران‌ها مدت‌هاست كه محصولات كشاورزي، زمين و دام‌ها را آلوده كرده و باعث مشكلات جدي سلامتي شده است.
استاوكوفسكي و ساير محققان موارد بيشتري از سرطان‌هاي نادر را در ميان افرادي كه در نزديكي چند ضلعي زندگي مي‌كنند، يافته‌اند. اين يك مشكل مختص قزاقستان نيست. قزاقستان بزرگ‌ترين توليد‌كننده اورانيوم در جهان است و تقريبا نيمي از كل اورانيوم جهان را تامين مي‌كند. استاوكوفسكي گفت كه بسياري از روستاها و شهرها بر فراز باطله‌هاي معدن اورانيوم ساخته شده‌اند. كارشناسان تخمين مي‌زنند كه اين كشور 230 ميليون تن زباله راديواكتيو در 529 مكان دارد. براي برخي، از دست دادن گذشته سايت اتمي پليگون يك خطر بزرگ است.
ديميتري كالميكوف، مدير توسعه در يك موزه زيست‌محيطي در مجاورت سايت كه بر خطرات آلودگي و تشعشع تمركز دارد، مي‌گويد: «اين ميراث شوروي بايد حفظ شود.» كالميكوف زماني روياي راه‌اندازي موزه‌اي در سايت اتمي پليگون را در سر داشت كه بازديدكنندگان بتوانند در مورد خطرات سلاح‌هاي هسته‌اي اطلاعات كسب كنند و مي‌گويد: «اما من مي‌ترسم كه خيلي دير شده باشد. بيشترين مواد در حال حاضر در حال جابه‌جايي هستند. هيچ‌كس علاقه‌اي به تغيير وضعيت ندارد.»
يك موزه كوچك در محوطه انستيتو ايمني پرتوي و محيط زيست وجود دارد اما تنها تعداد كمي از آثار باستاني به جا مانده از روس‌ها در آن نگهداري مي‌شود. زماني كه اتحاد جماهير شوروي در سال 1991 فروپاشيد، روس‌ها بيشتر تجهيزات و داده‌هاي تحقيقاتي خود را جمع‌آوري كردند و به مسكو بردند.
از قضا، دسترسي به موزه بسيار دشوارتر از بازديد از محل آزمايش است. من بايد به وزارت انرژي قزاقستان درخواست مي‌دادم، كپي پاسپورت خود را ارايه مي‌دادم و توضيحي براي بازديد خود ارايه مي‌كردم. پس از هفته‌ها ايميل، موسسه ايمني پرتوي و محيط‌زيست دعوتنامه‌اي رسمي براي يك تور يك ساعت و نيم صادر كرد كه امضاي شش موسسه و مقامات ارشد نهادهاي مربوطه را داشت.
در روز مقرر با يك مترجم، دو دانشمند و زني با چكمه‌هاي صورتي كه هرگز صحبت نمي‌كرد اما به نظر مي‌رسيد همه‌چيزهايي را كه ما مي‌گفتيم، يادداشت مي‌كرد، در اتاق بزرگ موزه همراهي شدم. كاتالوگي از عكس‌ها، ابرهاي قارچي در اندازه‌هاي مختلف را از بمباران‌ها به تصوير مي‌كشيد. يك نماي بزرگ نشان مي‌دهد كه چگونه شوروي شهرهاي شبيه‌سازي‌شده با خانه‌ها، پل‌ها، ايستگاه متروي زيرزميني، ماشين‌ها و تجهيزات نظامي ايجاد كرد تا آزمايش كند كه چگونه از تاثير انفجارها عبور مي‌كنند. در يكي از كنترل پنل‌ها، توانستم دكمه‌هايي را فشار دهم كه باعث ايجاد يك انفجار ساختگي شد.
موزه به‌طور خلاصه به پيامد تشعشعات بر جوامع محلي پرداخت. در اين نمايشگاه شيشه‌هايي از حيوانات نگهداري‌شده در مايعي كه دچار جهش شده بودند و همچنين عكس كوچكي از مردي با ناهنجاري‌هاي صورت بر اثر تشعشع وجود داشت.
مصنوعات و عكس‌هاي به نمايش درآمده نشان مي‌دهد كه چرا برخي قزاق‌ها در منطقه، چندضلعي را يادآوري دردناك از گذشته شوروي مي‌دانند كه در آن عمدتا توسط روس‌ها اداره مي‌شدند و نمي‌دانستند كه تابش تشعشعات چگونه بر زندگي هزاران قزاق تاثير مي‌گذارد.
كايشا آتاخانوا، زيست‌شناس در نزديكي كاراگاندا كه متخصص اثرات ژنتيكي تشعشعات هسته‌اي است، مي‌گويد: «بيشتر روستاييان فقط مي‌دانند كه ابتدا ابر قارچي را ديدند و سپس عده‌اي آمدند تا خون آنها را بگيرند. آنها خود را «موش سفيد» مي‌نامند زيرا دانشمندان بسيار روي آنها مطالعه كرده‌اند.»
آتاخانوا كه در نزديكي چندضلعي بزرگ شد و چندين عضو خانواده‌اش بر اثر سرطان جان باختند، اهميتي نمي‌دهد كه محل بمباران ويران شود. او در اين باره مي‌گويد: «شوروي تمام اسرار را از بين برده و اطلاعات زيادي باقي نمانده است. ما هرگز نخواهيم فهميد كه چه مقدار از زمين آلوده است.»
در حالي كه قزاق‌ها در مورد ارزش حفظ اين سايت بحث مي‌كنند، مسكو ميراث هسته‌اي خود را در اين كشور فراموش نكرده است. در 2 دسامبر 2022، روسيه يك موشك سامانه دفاع موشكي جديد را آزمايش كرد. اين موشك در 300 مايلي جنوب پليگون پرتاب شد.
امروزه نام «سايت اتمي پليگون» در بسياري از فهرست‌هاي به اصطلاح تاريك گردشگري كنار اسامي ساير مكان‌هاي تاريخي كه به دليل مرگ، تراژدي و رنج شناخته و مشهور شده‌اند، قرار گرفته است. مكان‌هايي مانند آلكاتراز در نزديكي سانفرانسيسكو، دخمه‌ها در پاريس و نيروگاه هسته‌اي چرنوبيل
«سايت اتمي پليگون» فقط يك مقصد گردشگري نيست. اگرچه اين سايت در سال 1991 به روي آزمايش بمب بسته شد اما اين منطقه هنوز به عنوان يك آزمايشگاه غول پيكر براي دانشمندان در سراسر جهان عمل مي‌كند كه اثرات قرار گرفتن در معرض تشعشعات را بر همه‌چيز از گياهان و حيوانات گرفته تا آبراهه‌هاي زيرزميني و سطحي و همچنين جمعيت‌هاي اطراف و فرزندان آنها بررسي مي‌كنند