رقابت راهبردي چين و امريكا و خطر مسابقه تسليحاتي در جنوب آسيا
نورالعين نسيم
در سال‌هاي اخير واشنگتن، چين را «بزرگ‌ترين رقيب راهبردي» معرفي مي‌كند و سياستي تهاجمي براي مقابله با نفوذ روزافزون چين در پيش گرفته است. در شرايطي كه افكار عمومي شهروندان امريكايي از موضع قاطع‌تر دولت‌شان استقبال كرده‌اند، تشديد تنش ميان امريكا و چين مخاطره فرو رفتن در يك باتلاق امنيتي در جنوب آسيا را افزايش داده است. در هنگامه اين تنش، پكن و واشنگتن بايد مراقب اين باشند كه به رقابت‌هاي موجود در منطقه دامن نزنند. نخستين گام در اين مسير، اجتناب از يك مسابقه تسليحاتي است. رقابت هسته‌اي پاكستان و هندوستان، يكي از خطرناك‌ترين رقابت‌هاي تسليحاتي در جهان است. مسابقه‌هاي تسليحاتي، دوراهي‌هاي امنيتي، ثبات و بي‌ثباتي و رقابت مستمر در قلب روابط دوجانبه اين دو كشور قرار دارد. در حالي كه ريشه‌هاي اين رقابت به تجزيه شتاب‌زده هندوستان در سال ۱۹۴۷ بازمي‌گردد، اما شرايط در سال ۱۹۹۸ با هسته‌اي شدن آشكار دو كشور به شكل قابل‌توجهي مخاطره‌آميزتر شد. در گذشته دخالت بين‌المللي نقش كليدي در كاهش تنش‌ها ميان دو همسايه مسلح به سلاح‌هاي هسته‌اي بازي مي‌كرد. اما افزايش رقابت ميان ايالات‌متحده و چين مي‌تواند اين توازن شكننده را به‌هم بزند.
جغرافياي سياسي در حال تحول
در سال‌هاي اخير گرايش‌هاي ژئوپليتيك دو طرف در حال تثبيت شدن به يكي از طرف‌هاي مقابل در رقابت امريكا و چين است، از يك‌سو شراكت راهبردي امريكا و هندوستان در حال تقويت است و از سوي ديگر مناسبات چين و پاكستان. سوگيري‌هاي ابرقدرت‌ها و شركاي جنوب آسياي‌شان عميق‌تر شده است و همزمان عناصري كه مي‌توانست رقابت‌ها را مديريت كنند از بين رفته‌اند. در گذشته، همكاري‌هاي ضدتروريستي بين ايالات‌متحده امريكا و پاكستان و مديريت مرز بين چين و هندوستان تا اندازه‌اي سوگيري‌هاي ژئوپليتيك را متوازن كرده بود. خروج نظاميان امريكايي از افغانستان در سال ۲۰۲۱ و استمرار نفوذ چين به خاك هندوستان در مسير «خط كنترل واقعي» تقريبا همه عوامل تعديل رقابت را از بين برده است. در برابر آنچه محتمل‌تر به نظر مي‌رسد، تعميق رقابت ميان امريكا، چين، هند و پاكستان است. اين همپوشاني رقابت‌ها و باور به تهديد‌ها، مي‌تواند آثار خطرناكي بر رقابت هسته‌اي هندوستان و پاكستان داشته باشد. اگر ايالات‌متحده و چين با لنز رقابت‌هاي ابرقدرتي به منطقه نگاه مي‌كنند، استراتژي‌هايي كه براي ايجاد مزيت در مقابل ديگري به كار مي‌رود، مي‌تواند باعث تشديد رقابت استراتژيك بين پاكستان و هندوستان، هر چند ناخواسته، شود. براي مثال افزايش تبادل فناوري‌هاي دفاعي و تسليحات مي‌تواند باور به تهديد را در منطقه افزايش دهد و باعث تشويق استراتژي‌هاي خريد تسليحات شود.
هم امريكا و هم چين بايد مزيت‌هايي را كه در رقابت ابرقدرت‌ها از طريق تسليح هندوستان و پاكستان براي خود مي‌بينند در قياس با منافع مشترك‌شان در ثبات منطقه‌اي ارزيابي كنند. همين حالا انباشت سلاح‌ها در آسياي جنوبي كه از سوي اين ابرقدرت‌ها تامين يا تسهيل شده است، باعث بي‌ثباتي رقباي هسته‌اي منطقه مي‌شود. علاوه بر بازنگري ابرقدرت‌ها در اهداف‌شان، هندوستان و پاكستان هم بايد هزينه‌هاي سوگيري اهداف امنيتي‌شان را به نفع هر يك از اين دو ابرقدرت مورد ارزيابي قرار دهند. باتوجه به اين هندسه استراتژيك، همه طرف‌ها بايد به استقلال و حاكميت ملي، توسعه و ثبات استراتژيك اولويت دهند.
دوستاني براي همه فصول: روابط چين و پاكستان
امريكا و چين هر يك روابط راهبردي طولاني‌مدتي با شركاي دفاعي جنوب آسياي‌شان دارند. در پي جنگ ۱۹۶۲ چين و هندوستان، نقل كليدي شراكت پكن با پاكستان در سياست خارجي رشد يافت. در طول تاريخ چين براي كندتر كردن تهديد هندوستان به سمت پاكستان متمايل شده است. امروزه چين به سرمايه‌گذاري سنگين براي تقويت توان دفاعي پاكستان و مقابله با هند، ادامه مي‌دهد. با تسليح پاكستان به تجهيزات نظامي كه مي‌تواند توانايي‌هاي هندوستان را خنثي كند، چين زمينه‌هاي يك جنگ دو جبهه‌اي را عليه دهلي‌نو تقويت مي‌كند. مناسبات دفاعي چين و پاكستان، تمركز بر هندوستان را به عنوان عامل پيشران اين روابط نشان مي‌دهد. سال ۲۰۰۳ چين و اسلام‌آباد اعلاميه «جهت‌گيري همكاري دوجانبه» را امضا كردند كه مناسبات دفاعي ميان دو طرف را تقويت مي‌كرد. از آن زمان چين تجهيزات نظامي از جمله جنگنده‌هاي چنگدو J-10CE، تانك‌هاي الخالد و تانك‌هاي چيني VT-4را دراختيار اسلام‌آباد قرار داده است. علاوه بر اين، تجهيزاتي كه چين دراختيار پاكستان قرار داده است، عمدتا در راستاي خنثي كردن برتري‌هاي نظامي هند است، ازجمله جنگنده‌هاي J-10CE كه براي مقابله با جنگنده‌هاي رافائل هند كاربرد دارند، جنگنده‌هاي J-F17 كه مي‌توانند برتري هوايي هندوستان را در آسمان كاهش دهند و جايگزين جنگنده‌هاي F-16 امريكايي شوند. در حال حاضر چين و پاكستان در حال مذاكره براي تدارك موشك فراصوتي هستند كه بتواند از سامانه‌هاي دفاعي S-400 هندوستان عبور كند. علاوه بر اينها چين به پاكستان كمك مي‌كند كه توانايي‌هاي زرادخانه هسته‌اي‌اش را افزايش دهد و پيش‌بيني مي‌شود كه در پنج سال آينده ظرفيت اين زرادخانه به بيش از ۲۰۰ موشك اتمي افزايش پيدا كند. ماه مارس سال ۲۰۲۲ پاكستان در رژه «روز دفاع» موشك‌هاي برد بلند چيني با توانايي حمل سلاح هسته‌اي و سامانه‌هاي پيشرفته راداري و جنگنده‌هاي ساخت چين به نمايش گذاشت. اين رژه تنها چند ماه بعد از آن انجام شد كه هندوستان به صورت تصادفي موشك براهموس با قابليت حمل كلاهك هسته‌اي به سمت خاك پاكستان شليك كرد. همزمان با اينكه چين از طريق مسلح‌تر كردن پاكستان استراتژي آسياي جنوبي خود را پيش مي‌برد، مخاطرات مسابقه تسليحاتي در منطقه هم افزايش پيدا مي‌كند. رقابت چين و امريكا مي‌تواند اين مناسبات را افزايش دهد. چين نسبت به احتمال تجهيز هندوستان به زيردريايي‌هاي اتمي تحت توافق موسوم به آوكوس (AUKUS - استراليا، ايالات‌متحده، بريتانيا) اظهار نگراني كرده است و نسبت به همكاري‌هاي كواد (امريكا-استراليا-ژاپن- هند) و رزمايش‌هاي مالابار آن در سال ۲۰۲۰ بيمناك است. به همين ترتيب ظرفيت بالقوه كاربرد دوگانه سرمايه‌گذاري‌هاي چين در پاكستان باعث نگراني امريكا و هندوستان در مورد نقش چين در اقيانوس هند شده است. سرمايه‌گذاري‌هاي اخير چين در ظرفيت‌هاي نيروي دريايي پاكستان، نگراني‌ها را در مورد حضور يك نيروي دريايي قدرتمند در مقابل هند و افزايش رقابت‌ها در اقيانوس‌هاي هند و آرام، افزايش داده است. هر چند امريكا و چين در بيانيه‌هاي‌شان درخصوص استراتژي‌هاي منطقه‌اي در آسياي جنوبي اشاره‌اي به رقابت‌هاي جاري بين خودشان نمي‌كنند، اما آثار اين راهبردها مي‌تواند باعث تشديد نظامي‌گري بين پاكستان و هندوستان شود.
شركاي استراتژيك: همكاري‌هاي دفاعي امريكا و هندوستان
تعميق مناسبات چين و پاكستان بازتابي از همكاري‌هاي امريكا و ايالات متحده است. هندوستان نقش محوري در استراتژي امريكا براي عقب راندن خيزش چين دارد. ايالات متحده، به دليل منافع مشترك در اقيانوس‌هاي هند و آرام، هند را به عنوان تامين‌كننده ويژه امنيت در اقيانوس هند تلقي مي‌كند. در طول يك دهه گذشته هندوستان اين نقش را پذيرفته است و حضور استراتژيك و ظرفيت‌هاي دفاعي خود را در منطقه تقويت كرده است. در اين ميان امريكا هم به عنوان يك شريك علاقه‌مند، همكاري كرده است. در طول يك دهه گذشته فروش تسليحات امريكايي به هندوستان به شكل چشمگيري افزايش پيدا كرده است. در ۵ سال گذشته ۱۴درصد از كل واردات دفاعي هندوستان از امريكا انجام شده است. همزمان كمپاني‌هاي دفاعي امريكايي مستقيما با دولت هند براي تقويت توليدان داخلي تسليحات و افزايش ظرفيت فناوري‌هاي دفاعي، همكاري مي‌كنند. هند و امريكا بيانيه‌هاي مشترك چشم‌انداز استراتژيك منتشر كرده‌اند و توافقنامه‌هايي براي تقويت مناسبات امنيتي امضا كرده‌اند تا درنهايت هند را در جايگاهي مشابه متحدان امريكا در ناتو قرار دهند. درحالي كه هدف واشنگتن از افزايش توانايي‌هاي دفاعي هندوستان پيشبرد منافع خود در رقابت ابرقدرت‌ها با چين است، دهلي‌نو هم انگيزه‌هاي خودش را براي رقابت با چين دارد. درحالي كه هند، چين را مدت‌ها به عنوان يك تهديد ديده است، با ازسرگيري درگيري‌هاي مرزي ميان دو كشور، رابطه ميان هندوستان و چين شكرآب شده است. چين حاضر نيست كه به ترك تخاصم بلندمدت در منطقه مورد مناقشه لداخ تن بدهد و در حال توسعه زيرساخت‌هاي نظامي در نزديكي منطقه راهبردي حساس دشت دپسانگ است. همزمان نارضايتي هندوستان از حضور نيروي دريايي چين در اقيانوس هند در حال افزايش است. اين تحولات مي‌تواند هند را تشويق كند تا دنبال واردات بيشتر ظرفيت‌هاي امنيتي و دفاعي از ايالات متحده برود و به توسعه نظامي‌گري در منطقه شتاب بيشتري بدهد.
بايد چه انتظاري از آينده داشت؟
نه پاكستان و نه هندوستان نمي‌خواهند كه در بازي ژئوپليتيك رقابت ابرقدرت‌ها، بازيچه ديگران باشند. حنا رباني كهر، وزير دولت در امور خارجه پاكستان بي‌ميلي پاكستان به ورود در رقابت ابرقدرت‌ها و در نتيجه آن وارد شدن به بلوك‌ها دو قطبي را اعلام كرد است. وي گفته است كه «تا آخرين نفس مقابل آن مقاومت مي‌كنيم.» هندوستان هم تحفظ‌هايي براي سوگيري كامل به نفع امريكا اعلام كرده است و ترجيح مي‌دهد كه همكاري‌هايش را به شكلي متوازن تنظيم كند تا موضع تاريخي خودمختاري استراتژيك هند، حفظ شود. رقابت پاكستان و هندوستان به دليل رقابت استراتژيك امريكا و چين محدود نشده است و تنها به اين دليل نيست كه تشديد مي‌شود. با اين حال، رقابت ميان ايالات متحده و چين باعث تسريع در انباشت سلاح‌ها و فعال كردن قابليت‌هاي هند و پاكستان عليه يكديگر شده است. اين موضوع باعث مي‌شود كه شراكت‌هاي دفاعي ميان چين-پاكستان و امريكا-هندوستان دوراهي امنيت در منطقه را تهديد كند. ضروري است كه هر دو ابرقدرت همكاري‌هاي دفاعي خود را در آسياي جنوبي و اقيانوس‌هاي هند و آرام به شكلي سياست‌گذاري كنند كه از احتمال وقوع درگيري‌هاي مسلحانه هندوستان-پاكستان و چين- هندوستان اجتناب شود. اين رويكرد در شرايط تشديد تنش‌ها سخت‌تر مي‌شود، اما تصميم ايالات‌متحده براي ارايه قطعات جنگنده‌هاي F-16 به پاكستان يك گام مثبت است. هندوستان و چين نيز بايد همكاري‌هاي مشابهي را در حوزه تجارت و اقتصاد دنبال كنند. در هر صورت، زمينه‌هاي همگرايي بدون كاهش باور تهديد و ترك استراتژي‌هايي با حاصل جمع صفر، امكان‌پذير نخواهد شد.
پژوهشگر موسسه پژوهش سياست‌گذاري اسلام‌آباد (IPRI)