رشد ۵۶ هزار هكتاري كشت خشخاش در نخستين سال حكمراني طالبان

بنفشه سام‌گيس

با گذشت 18 ماه از تسلط دوباره امارت اسلامي بر افغانستان و در حالي كه در اين مدت، طالبان مدعي بوده كه عزم بر مبارزه با كشت خشخاش و توليد و تجارت مواد مخدر دارد و آوريل 2022 هم رهبر طالبان، با صدور فرماني، هرگونه فعاليت منجر به تجارت مواد در داخل اين كشور را جرم و مشمول مجازات اعلام كرد، نتايج دو گزارش اخير دفتر مقابله با مواد مخدر و جرم سازمان ملل متحد UNODC نشان مي‌دهد در اين 18 ماه نه تنها هيچ كاهشي در كشت خشخاش و توليد ترياك در افغانستان اتفاق نيفتاده بلكه ميانمار كه رقيب قديمي افغانستان در توليد ترياك در منطقه جنوب شرق آسياست هم، در تكاپويي رقابت‌جويانه، در سال 2022، خشخاش بيشتري كاشته و ترياك بيشتري درو كرده است. 

 گزارش اول؛ فرمان محكوم به شكست 
مسوولان UNODC اول نوامبر 2022 و حدود 16 ماه بعد از روي كار آمدن امارت اسلامي در افغانستان، اعلام كردند كه به استناد نتايج آخرين تحقيق انجام شده، كشت ترياك در افغانستان در سال 2022 نسبت به سال 2021 تا 32درصد (حدود 56 هزار هكتار) افزايش يافته و وسعت زمين‌هاي زير كشت خشخاش در افغانستان به 233 هزار هكتار رسيده است. به استناد نتايج اين تحقيق، فرماني كه هبت‌الله آخوندزاده (رهبر جديد طالبان) آوريل 2022 درباره ممنوعيت هرگونه فعاليت براي تجارت مواد صادر كرد، نه تنها تاثيري در كاهش فعاليت‌هاي مرتبط با چرخه تجارت مواد نداشته، به افزايش قيمت خرده‌فروشي ترياك در افغانستان هم منجر شده چنانكه قيمت هر كيلو ترياك از 116 دلار در ماه مارس 2022 (يك ماه پيش از صدور فرمان آخوندزاده) به 203 دلار براي هر كيلو در ماه مه ‌2022 (يك ماه بعد از صدور فرمان آخوندزاده) رسيده است. علاوه بر اين، در 10 ولايت افغانستان (هلمند، قندهار، بادغيس، اروزگان، فراه، ننگرهار، بلخ، فارياب، بدخشان و نيمروز) در سال 2022 افزايش كشت خشخاش نسبت به سال 2021 ثبت شده است. طبق اين گزارش، در سال 2022، وسيع‌ترين مزارع خشخاش با وسعت بيش از 10 هزار هكتار در ولايات هلمند، قندهار، بادغيس، اروزگان و فراه بوده كه در ولايت بادغيس 188درصد افزايش كشت، در ولايت ننگرهار 159درصد افزايش كشت، در ولايت بلخ 109درصد افزايش كشت و در ولايت قندهار 72درصد افزايش كشت نسبت به سال 2021 گزارش شده است. ولايت بدخشان و ننگرهار در نيمه شرق و شمال شرق و در همسايگي پاكستان و تاجيكستان، ولايت بلخ در شمال و در همسايگي ازبكستان، ولايت بادغيس در شمال غرب و در همسايگي تركمنستان، ولايات فراه، هلمند، قندهار و اروزگان، در نيمه غرب و جنوب غرب و نزديك مرز زميني ايران هستند كه طبق گزارش UNODC 73درصد توليد ترياك در سال 2022 هم در ولايات واقع در جنوب و جنوب غرب كشور گزارش شده است. 
اين تحقيق همچنين اشاره دارد كه در سال 2022، افزايش كشت خشخاش در افغانستان، كاهش قيمت محصول نهايي را به دنبال نداشته بلكه درآمد كشت‌كاران خشخاش از فروش ترياك، از 425 ميليون دلار در سال 2021، با افزايش سه برابري، به 1.4 ميليارد دلار در سال 2022 رسيده و همزمان سهم انتفاع اقتصاد كشاورزي افغانستان از تجارت ترياك هم افزايش يافته به اين معنا كه در سال 2021، ارزش توليد مواد مخدر در افغانستان، سهم 9درصدي از درآمد بخش كشاورزي اين كشور داشت اما به دنبال گراني قيمت ترياك و عرضه بيشتر در بازار داخلي و جهاني، اين سهم در سال 2022 به 29درصد رسيده است. 
اين تغييرات افزايشي چه در حوزه كشت خشخاش، چه در حوزه توليد محصول نهايي (ترياك، مرفين و هرويين) و چه در درآمدزايي، در حالي رخ داده كه گستردگي خشكسالي در افغانستان، به كاهش ميزان برداشت محصول به ازاي هكتار در سال گذشته ميلادي منجر شد چنانكه طبق گزارش UNODC در سال 2022 از هر هكتار مزرعه خشخاش افغانستان 26.7 كيلوگرم ترياك به دست آمد درحالي كه در سال 2021، اين عدد حدود 38.5 كيلوگرم بود اما با وجود اين كاهش، UNODC در گزارش اخير خود برآورد كرده كه از 6200 تن ترياك توليد شده در سال 2022 (حدود 600 تن كمتر از ميزان توليد ترياك در سال 2021) حدود 350 الي 580 تن هرويين ويژه صادرات با خلوص 50 الي 70درصد توليد خواهد شد.

 
 گزارش دوم؛ برمه از خواب بيدار شد 
در گزارشي كه 23 ژانويه 2023 در تايلند منتشر شد، مسوولان UNODC به استناد تغييرات سياسي و نابساماني‌هاي اقتصادي در ميانمار، اعلام كردند كه در اين قطب قديمي توليد ترياك در جنوب شرق آسيا، وسعت كشت خشخاش با 33درصد افزايش در سال 2022 به بيش از 40 هزار هكتار رسيد و به نظر مي‌رسد طلسم 7 ساله توقف توليد مخدرها در مثلث طلايي هم با اين ميزان رشد، شكسته شده اگرچه كه هنوز ميزان بازدهي مزارع خشخاش ميانمار در مقايسه با افغانستان چندان بالا نيست و طبق گزارش UNODC از هر هكتار مزرعه خشخاش در ميانمار، حدود 19.8 كيلوگرم ترياك به دست آمده و مجموع توليد بالقوه ترياك در ميانمار در سال 2022 حدود 790 تن برآورد شده كه البته حدود 390 تن بيشتر از ميزان توليد ترياك در اين كشور در سال 2020 است. در حالي كه طبق گزارش ملل متحد، ارزش تخميني تجارت ترياك در ميانمار در سال 2022 تا دو ميليارد دلار و معادل يك تا 3درصد از توليد ناخالص داخلي اين كشور است، فعال شدن مهم‌ترين رقيب افغانستان در تجارت ترياك در منطقه مثلث طلايي، حالا كل قاره آسيا را به يك منطقه بحراني و نگران‌كننده براي دفتر مقابله با مواد مخدر و جرم ملل متحد تبديل كرده به خصوص كه دولت‌هاي هر دو كشور افغانستان و ميانمار، به دليل تداوم ناامني، درگيري و جنگ داخلي، نارضايتي‌هاي اجتماعي، ركود اقتصادي شديد و بحران معيشتي خانواده‌ها، بستر مناسبي براي بازگشت ناگزير كشاورزان به كشت خشخاش و تامين معاش از طريق تجارت ترياك ايجاد كرده‌اند. علاوه بر اين، با توجه به اين نكته كه مقصد نهايي مرفين و هرويين توليد شده در هر دو كشور، بازار اروپاي غربي است، تبعات تجارت مواد از مبدا ميانمار و افغانستان، گريبان همسايگان هر دو كشور، چه در منطقه مثلث طلايي (تايلند، ميانمار و لائوس) و چه در منطقه هلال طلايي (افغانستان، پاكستان و ايران) را خواهد گرفت كه دامنه اين تبعات، از توسعه بازار مصرف در كشورهاي همسايه، انتقال فناوري توليد و فرآوري اوليه به كشورهاي همسايه به دليل ناامن شدن شرايط توليد در كانون كشت خشخاش و انتخاب جاده‌هاي داخلي كشورهاي همسايه به عنوان مسير ترانزيت، تا افزايش ناامني سياسي، اقتصادي و اجتماعي در كشورهاي همسايه به دليل تردد كاروان‌هاي حمال مواد و رسوب خرده جنايت‌هاي سازمان يافته در خاك همسايگان گسترده خواهد بود. 

4 فرمان بي‌خاصيت 
طي سه دهه اخير و در دو نوبت سلطه‌گري طالبان بر افغانستان، رهبران اين گروه افراطي چهار بار فرمان به ممنوعيت تجارت مواد داده‌اند. 
فرمان اول، سال 1997 صادر شد كه افغانستان در آن زمان با 58 هزار هكتار زمين زير كشت خشخاش، در جايگاه دومين توليد‌كننده ترياك جهان قرار داشت. يك سال بعد و به دنبال افزايش وسعت زمين‌هاي زير كشت خشخاش تا 64 هزار هكتار، فرمان دوم صادر شد. سال 1999، وسعت مزارع خشخاش افغانستان تا 91 هزار هكتار رسيد. سومين فرمان كه مثال‌زدني‌ترين است، پيام راديويي ملامحمد عمر (اولين رهبر طالبان) بود كه 27 جولاي سال 2000 از راديو دولتي شريعت؛ رسانه طالبان، پخش شد. عمر در اين پيام خطاب به ملت افغانستان امر كرد: «كشت كوكنار، غير اسلامي است و كشتكاران به‌ شدت مجازات مي‌شوند. ممنوعيت كشت خشخاش، فقط در صورت حمله امريكا و متحدانش به افغانستان، لغو خواهد شد.»
مارس 2001؛ 8 ماه قبل از حمله امريكا و نيروهاي ائتلافي به افغانستان، يك هيات بين‌المللي به رهبري برنامه كنترل مواد مخدر سازمان ملل متحد، به افغانستان رفت و در بازگشت، گزارش داد كه هيچ نشاني از كشت خشخاش در ولايات افغانستان پيدا نشده است. طبق گزارش اين هيات، در 11 ولايت، ميزان كشت خشخاش در فاصله سال 2000 تا 2001، به صفر رسيده بود، در 4 ولايت، به كمتر از 100 هكتار و در 4 ولايت به كمتر از 10 هكتار كاهش يافته بود. در سال 2001 و يك سال پس از فرمان عمر، وسعت زمين‌هاي زير كشت خشخاش در افغانستان به 7606 هكتار و مجموع توليد ترياك در اين سال به 185 تن كاهش يافت. (سال 2002، يك سال بعد از سقوط طالبان، وسعت مزارع خشخاش در افغانستان به 74 هزار هكتار افزايش يافت). فرمان چهارم، سوم آوريل 2022 و در هشتمين ماه بعد از تسلط دوباره امارت اسلامي بر افغانستان، توسط هبت‌الله آخوندزاده؛ دومين رهبر گروه افراطي طالبان صادر شد. آخوندزاده در اين پيام، خطاب به مردم افغانستان امر كرد: «به تمام هموطنان خبر داده مي‌شود كه از تاريخ صدور اين فرمان كشت كوكنار (خشخاش) در تمام كشور به گونه مطلق منع است و هيچ‌كسي پس از اين نمي‌تواند براي كشت اين بوته تلاش كند. اگر خداي نخواسته كسي تخلف كرد، كشت او از بين برده مي‌شود و با متخلفين از روي شريعت اسلامي برخورد صورت مي‌گيرد. همچنان در سراسر كشور استعمال و انتقال، خريد و فروش، تجارت، واردات و صادرات و كارخانه‌هاي توليد هرگونه مواد نشئه‌آور مثلا شراب، هرويين، شيشه، تبليت كه (اكستاسي / MDMA) چرس و غيره، به گونه جدي منع است. تعميل اين فرمان لازمي است. اگر هر كسي تخلف كند از سوي ادارات عدلي و قضايي تعقيب و مجازات مي‌شود.»

نگراني جدي ايران بابت افزايش توليد مخدرها در افغانستان 
طي 18 ماه اخير و به دنبال بازگشت دوباره امارت اسلامي به سكوي قدرت، هرگونه تغييرات در عرصه كشت خشخاش و توليد ترياك و هرويين در همسايه شرقي، واكنش‌هايي در كارشناسان متولي رصد بازار عرضه و تقاضاي مواد به دنبال داشته كه محور اين واكنش‌ها، حول تاثيرات منفي بر امنيت سياسي، اجتماعي، اقتصادي و حتي فرامرزي ايران بوده است. درحالي كه سراسر مرز شرقي ايران و همچنين مرز دريايي در جنوب شرق، مسير ورود ترياك، شيشه و هرويين افغانستان به داخل كشور است و با وجود آنكه شبكه قاچاق مواد افغانستان، طي دهه اخير و به دنبال ناامني مرزهاي زميني در مسير شمال (مسير ترانزيت مواد از آسياي ميانه) و مسير بالكان (مسير ترانزيت مواد از مسير ايران به سمت تركيه و اروپاي شرقي تا اروپاي غربي) ناچار به انتخاب گذرهاي فرعي پرهزينه‌تر و دورتر اما امن‌تر شده، همچنان ايران، هم به عنوان يك بازار عرضه و تقاضاي همواره بيدار و هم، به عنوان مهم‌ترين و اصلي‌ترين مسير ترانزيت براي انتقال مواد به سمت اروپاي غربي، انتخاب محبوب شبكه قاچاق مواد افغانستان بوده است. در اولين نشست مشتركي هم كه روز 8 بهمن ماه سال جاري با موضوع «بررسي وضعيت مخدري افغانستان پس از خروج امريكا» با حضور كارشناسان موسسه هم‌انديشي جهاني راه برتر (كادراس) و خانه انديشه‌ورزان برگزار شد، اگرچه كه حضور نيروهاي خارجي در افغانستان طي دو دهه اخير و بعد از اولين نوبت خلع قدرت طالبان در سال 2001، به عنوان عامل موثر بر توسعه تمام زيرساخت‌هاي توليد و تجارت مواد در اين كشور مورد توجه قرار گرفت اما نتيجه نهايي حرف‌هاي تمام سخنرانان اين بود كه هرگونه تغيير در بستر توليد مواد در افغانستان، به نتايج نگران‌كننده‌اي براي همسايه غربي اين كشور منجر خواهد شد به خصوص كه با گذشت 18 ماه از بازگشت امارت اسلامي به اريكه قدرت، همچنان ولايات هلمند و قندهار در جنوب غرب و غرب افغانستان و در فاصله چند كيلومتري مرزهاي ايران، مهم‌ترين كانون كشت خشخاش و توليد ترياك است و تا امروز هم هيچ گزارشي درباره جمع‌آوري و انهدام آزمايشگاه‌هاي سيار توليد هرويين و توقف توليد مت‌امفتامين در غربي‌ترين منطقه افغانستان و در جوار مرز ايران منتشر نشده است. 
در اين نشست تخصصي، منصور براتي، معاون پژوهشي موسسه كادراس، علاوه بر اشاره به تاثير جنگ و بي‌ثباتي داخلي و هجوم بيگانگان و ناآرامي سياسي و اجتماعي و اقتصادي متعاقب آن بر توسعه تدريجي كشت خشخاش و توليد و تجارت مواد در افغانستان طي 4 دهه اخير، تاييد كرد كه بروز خشكسالي در منطقه مثلث طلايي (كشورهاي لائوس، ميانمار و تايلند) از اواخر دهه 1970 عامل مهمي در وسعت گرفتن بازار توليد مواد در افغانستان و تبديل اين كشور به بزرگ‌ترين توليد‌كننده ترياك، مرفين و هرويين جهان بوده و در نگاهي به سهم نيروهاي خارجي در ايجاد چنين جايگاهي براي افغانستان گفت: «بعد از سقوط طالبان در سال 2001، برنامه‌هاي ناصحيح اين نهادها و كشورها و ازجمله اجراي قانون ممنوعيت و مبارزه با مواد مخدر، ريشه‌كن‌سازي، توسعه جايگزين و حمايت سياسي از نهادهاي جديد كه با مختصات و مقتضيات افغانستان همخواني نداشت، نتوانست از رشد و نهادينه شدن اقتصاد مخدري در افغانستان جلوگيري كند. به عنوان نمونه، سازمان ملل در زمينه كشت جايگزين و ازجمله گندم، برنج و انواع ميوه‌ها تلاش كرد اما اين برنامه‌ به دليل اجراي ناقص و بدون درنظر گرفتن همه ابعاد چرخه كشت، برداشت، دسته‌‎بندي و استحصال، انتقال و فروش در بازار مصرف نتوانست در بلندمدت به كاهش كشت خشخاش و توليد مشتقات ترياك در افغانستان كمك كند زيرا نه تنها محصولات توليد شده از كيفيت لازم براي رقابت با محصولات موجود در بازارهاي منطقه‌اي، داخلي و بين‌المللي برخوردار نبود، ساير تمهيدات موردنياز براي عرضه اين محصولات به بازار هم فراهم نشده بود. بنابراين، برخلاف برنامه جاه‌طلبانه‌ قدرت‌هاي اشغالگر افغانستان درباره ريشه‌كن‌سازي توليد مواد در اين كشور ظرف 10 سال، كشت خشخاش در افغانستان در سال‌هاي بعد چند بار به ركوردهايي مثال‌زدني در مقايسه با وسعت 80 هزار هكتاري كشت خشخاش در دهه 1990 ميلادي رسيد و ازجمله در سال 2004، حدود 130 هزار هكتار، در سال 2007، بيش از 190هزار هكتار و در سال 2017 بيش از 320هزار هكتار خشخاش در افغانستان كاشته شد.»
محمدكاظم حكيمي، استاد دانشگاه بلخ و از ديگر سخنرانان اين نشست پژوهشي هم، سياست ائتلاف بين‌المللي براي مبارزه با ناركوتروريسم (هم پيماني تروريسم و شبكه قاچاق مواد مخدر) را شكست خورده دانست و تاييد كرد كه مشكلات اقتصادي فزاينده و فقر و بيكاري در افغانستان، عامل مهمي در روي آوردن نسل جوان به كشت، توليد و تجارت غيرقانوني مواد بوده و هست و اشاره داشت كه حضور نيروهاي ائتلاف در افغانستان طي دو دهه اخير، 
نه تنها در حل چالش‌هاي اين كشور موثر نبوده بلكه به تداوم برخي آسيب‌ها همچون گسترش ناركوتروريسم منجر شده است. 
 محمد بيات، پژوهشگر ارشد موسسه كادراس و از ديگر سخنرانان اين نشست، در بررسي وضعيت مخدري افغانستان پس از قدرت‌گيري طالبان، به حكم رهبر طالبان در آوريل 2022 درباره جرم‌انگاري و ممنوعيت تجارت انواع مواد اشاره‌اي داشت و اين فرمان را نشان‌دهنده عزم جدي دولت كنوني افغانستان براي مبارزه با تجارت مواد دانست. بيات با استناد به حكم مشابهي كه در دور اول حكمراني امارت اسلامي و در جولاي 2000 توسط ملا محمد عمر (رهبر پيشين طالبان) صادر و به كاهش 91درصدي كشت خشخاش منجر شد، هدف از صدور اين حكم را، ترسيم چهره‌اي موجه از طالبان در جامعه جهاني دانست و با اشاره به سهم 30درصدي تجارت مواد از اقتصاد ملي افغانستان، تداوم تحريم‌هاي اقتصادي تحميل شده بر اين كشور، توقيف اموال دولت افغانستان در بانك‌هاي خارجي و همچنين قطع كمك‌هاي بين‌المللي را از جمله متغيرهاي مخل اجراي صددرصدي حكم آخوند‌زاده درباره مبارزه با مواد مخدر برشمرد. 
در اين نشست، كارشناسان با نگاهي به پيامدهاي احتمالي سياست دولت جديد افغانستان در مبارزه با تجارت مواد براي ايران، از دو منظر خوش‌بينانه و بدبينانه تاكيد داشتند كه سياستگذاران كشور بايد نسبت به جديت، صداقت و موفقيت طالبان در اعمال سياست مبارزه با مواد حساس باشند، زيرا چه طالبان در اين روند، جدي، صادق و موفق ظاهر شود و چه ادعاهاي طالبان در مبارزه با تجارت مواد، يك حركت نمايشي باشد، بر امنيت ملي و انساني ايران تاثيرگذار خواهد بود. 
براتي از «منظر خوش‌بينانه» اين نظريه را مطرح كرد كه «اگر فرض كنيم طالبان در مواضع اعلامي خود مبني بر مقابله با تجارت مواد و ممنوع‌سازي آن، هم جدي و صادق باشد و هم به صورت موفقيت‌آميز بتواند اين سياست‌ها را به مرحله اجرا بگذارد، اين امر پيامدهاي متفاوتي براي ايران دارد. اقدامات طالبان ممكن است به‌طور كلي ميزان دسترسي به مواد را كاهش دهد كه اين اتفاق در كاهش مصرف و دشواري دسترسي به مواد موثر خواهد بود اما سياستگذاران كشورمان بايد به اين موضوع نيز توجه كنند كه ممنوع شدن كشت خشخاش و توليد ترياك در افغانستان، زنجيره تامين مواد را مختل مي‌كند و از آنجا كه 50درصد معتادان در ايران، مصرف‌كننده ترياك هستند، كاهش دسترسي به مواد مي‌تواند به افزايش شديد قيمت ترياك و كاهش خلوص آن منجر شود كه اين اتفاق باعث بروز مشكلات و بحران‌هايي براي سلامت مصرف‌كنندگان مواد خواهد شد. گراني قيمت يا كاهش دسترسي به ترياك، ممكن است گروهي از مصرف‌كنندگان را به سوي مواد پرخطرتر مانند شيشه سوق دهد يا برخي مصرف‌كنندگان را به چندمصرفي وادار كند و همچنين احتمال ايجاد آشپزخانه‌هاي مواد داخل مرزهاي ايران هم وجود دارد.»
بيات نيز با طرح «منظر بدبينانه» گفت: «وضعيت كنوني افغانستان و پيچيدگي‌هاي اقتصادي طالبان، دست امارت اسلامي را براي ممنوع‌سازي جدي تجارت مواد مي‌بندد و باعث مي‌شود طالبان نتواند از سهم 15درصدي انتفاع توليد خشخاش در توليد ناخالص داخلي افغانستان چشم‌پوشي كند. اگر طالبان در اجراي مواضع اعلامي خود صادق، جدي و موفق نباشد، زنجيره تامين و عرضه مواد همچون گذشته و بدون اختلال چشمگيري تداوم خواهد داشت علاوه بر آنكه ثابت ماندن قيمت مواد و افزايش سطح زير كشت خشخاش از ديگر تبعات شكست طالبان در اجراي اين سياست‌هاي اعلامي خواهد بود.»

طالبان تا پايان پاييز امسال براي اثبات اقتدار خود مهلت دارد 
از ماه اكتبر و نوامبر هر سال، كشت پاييزه خشخاش در افغانستان آغاز مي‌شود. در مناطق شمال و شمال شرق (هم مرز با آسياي ميانه) كه هوا سردتر است، ماه‌هاي دسامبر تا مارس نوبت كشت بهاره است و در نيمه جنوبي كشور، كشت دوم با بذرهاي زودبازده هم در فصل بهار آغاز مي‌شود. در فاصله ماه‌هاي آوريل تا جولاي، موعد برداشت ترياك از مزارع خشخاش است و كشاورزان در همان زمان برداشت ترياك يا حداكثر تا پايان ماه آگوست، محصول خود را به دلال‌ها مي‌فروشند. 
در تحقيق UNODC با استناد به حرف‌هاي كشت‌كاران خشخاش گفته شده كه هرگونه اقدام براي كشت خشخاش در ماه نوامبر، بايد از هم‌اكنون برنامه‌ريزي شود. امارت اسلامي اگر تا نوامبر 2023 در جايگاه قدرت باشد، تا آن زمان فرصت دارد ميزان اقتدار خود را به كشاورزانش نشان دهد. اگر وسعت زمين‌هاي زير كشت خشخاش در نوامبر 2023، ركورد پارسال را بشكند، معلوم مي‌شود كه طالبان با وجود همه ادعاهايش، همچون دو دهه گذشته كه در هم‌پيماني با شبه نظاميان تروريست و با ارتزاق از فروش ترياك و هرويين به اقصي نقاط جهان، به خونريزي و وحشت‌آفريني و جنايت در نيمه شمالي و غربي كشورش مشغول بود، اين‌بار هم نتوانسته از طعم شيرين سود تجارت مواد چشم‌پوشي كند.