موتور تورم روشن است

گروه اقتصادي | بانك مركزي با تاخير زياد بالاخره جداول گزيده آمارهاي اقتصادي مربوط به آبان‌ماه سال 1401 را منتشر كرد. با نگاهي به ارقام تازه‌اي كه بانك مركزي از بخش پولي و بانكي ارايه كرده، حالا مي‌توان فهميد كه چرا تورم در سه ماه اخير اينچنين با شتاب بالاتري در حال جولان دادن در بازارهاي مختلف كالايي است.  
آمارهاي تازه بانك مركزي نشان مي‌دهد كه پايه پولي در آبان ماه به 727 هزار و 600 ميليارد تومان رسيده؛ عددي كه نسبت به آبان سال گذشته بيش از 34 درصد رشد كرده است. اين در حالي است كه پايه پولي در طول يك ماه هم 2 درصد رشد داشته. در واقع بانك مركزي در طول يك ماه، فشار به منابع پول پرقدرت را دو درصد افزايش داده است. اما چرا اين اتفاق افتاده است؟
براي پاسخ به اين سوال بايد به اجزاي پايه پولي در اتفاق افتادن چنين رشد بزرگي نگاه كرد. در پايه پولي 4 بخش مهم وجود دارد: دارايي‌هاي خارجي بانك مركزي جزء اول است. در اين بخش بانك مركزي پول‌هايي كه ارزهاي خارجي دارد را در بانك‌ها و موسسات اعتباري خارج از كشور نگهداري مي‌كند. هر قدر درآمد ارزي يك كشور بالاتر برود؛ اين جزء هم در ترازنامه بانك مركزي آن كشور بيشتر مي‌شود. بانك مركزي به زبان ساده اين جزء را به عنوان «پشتوانه پول ملي» قرار مي‌دهد و بر اساس دارايي خارجي خود، «پول ملي» چاپ مي‌كند.
جزء دوم، مطالبات بانك مركزي از بانك‌هاست. بانك‌ها بايد هر روز ترازنامه مالي خود را «صفر» كنند و سود و زيان آنها «صفر» باشد. اگر اين اتفاق نيفتد، مجبورند به بازار بين بانكي رفته و با يك نرخ بهره مشخص دست به قرض گرفتن بزنند. در نهايت براي بازپس دادن اين قرض‌ها، سراغ بانك مركزي مي‌روند تا از منابع بانك مركزي استفاده كنند. 
جزء سوم، مطالبات بانك مركزي از دولت است. دولت‌هاي مختلف پس از كسري بودجه به دليل اينكه «ريال» مورد نياز خود را تامين كنند؛ چاره‌اي ندارند جز اينكه به بانك مركزي براي چاپ پول فشار بياورند. بانك مركزي نيز بر اساس «توهم» دارايي خارجي، دست به اين كار مي‌زند و بخش مربوط به دارايي خارجي خود را منفي مي‌كند. جزء چهارم هم توسط بانك مركزي به عنوان «ساير» در نظر گرفته مي‌شود. اما در آبان امسال نسبت به آبان سال گذشته چه اتفاقي در اين اجزا رخ داده؟

افزايش توامان درآمد خارجي و نرخ ارز
خالص دارايي‌هاي خارجي بانك مركزي در آبان امسال نزديك به 590 هزار ميليارد تومان شده است. اين رقم 16.6 درصد بيشتر از آبان سال گذشته است. در واقع، دولت آقاي رييسي توانسته با برخي ترفندها، فروش نفت و محصولات وابسته به آن را در بازارهاي جهاني بيشتر كند. اما همزمان چنين چيزي موجب شده تا نرخ ارز از آبان سال گذشته تا آبان امسال بيش از 20 درصد رشد كند. در همين گزارش اخير چنين چيزي آمده كه در يك‌سال، قيمت ارز 20 درصد افزايش پيدا كرده است. 
اتفاق اول اينجا افتاده كه بخش بزرگي از درآمدهاي خارجي ايران با «نرخ بالاتر ارز»  تبديل به «ريال» شده. در واقع، شركت‌هاي دولتي و اكثرا پتروشيمي‌هاي متعلق به دولت در اين يك‌سال توانسته‌اند محصول خود را بفروشند اما زماني كه از آنها خواسته شده ارز خود را تحويل دهند، با قيمت بالاتري نسبت به قبل اين كار را كرده‌اند. نوعي «تورم مضاعف» كه به اقتصاد ايران تحميل شده است.

ركورد بدهي بانك‌ها به بانك مركزي
اتفاق دوم براي تورم كنوني بالاي 50 درصدي، جايي افتاده كه به‌طور مستقيم از بي‌انضباطي پولي سرچشمه مي‌گيرد. خالص بدهي بانك‌ها به بانك مركزي كه در آبان امسال به 225 هزار و 950 ميليارد تومان رسيده، سهمي 15.5 درصدي را در رشد پايه پولي داشته است. اين سهم در رشد پايه پولي نسبت به پايان سال گذشته 13.2 درصد بوده و در اين مقايسه با اختلاف بالا بيشترين سهم بوده است.  ضمن اينكه در يك‌سال، بدهي بانك‌ها به بانك مركزي نزديك به 60 درصد رشد كرده است. آخرين بار در اسفند سال گذشته آن‌هم در اعدادي نزديك به چنين رشدي ديده شده بود. هر چند اگر بخواهيم دورتر برويم، بايد گفت كه در 5 سال اخير چنين وخامتي در بدهي بانك‌ها به بانك مركزي بي‌سابقه است. رشد ماهانه بدهي بانك‌ها به بانك مركزي در مهر پارسال، تير، مهر و آبان امسال بيشترين جهش‌ها را تجربه كرده و در عرض يك‌سال و سه ماه دولت سيزدهم چهار جهش مهم را ثبت كرده است.
در صورتي كه ميزان پرداختي‌ها به دولت از ذخاير اضافي بانك‌ها بيشتر باشد، بدهي شبكه بانكي به بانك مركزي افزايش مي‌يابد. اما كافي بودن ذخاير در شبكه بانكي، امكان بازپرداخت بدهي بانك‌ها به بانك مركزي را فراهم كرده و بدهي آنها را كاهش مي‌دهد. تسهيلات تكليفي دولت در يك‌سال گذشته همواره بر دوش بانك‌ها سنگيني كرده و استقراض دولت از بانك‌ها در اين مدت مهم‌ترين عوامل رشد بدهي در نظام بانكي شده است. اين بدهي در غالب اضافه برداشت از بانك مركزي و بازار باز هم‌اكنون ديده مي‌شود. بنابراين، آنچه تورم در ماه‌هاي اخير را به نقطه بالايي رسانده، چاپ پول براي رساندن به بانك‌هاست. دولت معمولا در 6 ماه دوم سال با كسري بودجه مواجه مي‌شود و دست به ذخاير بانك مركزي مي‌برد. اما تيم اقتصادي دولت بارها عنوان كرده كه اين كار را نخواهد كرد. به نظر مي‌رسد عمده راهكار دولت براي عبور از كسري بودجه، نگاه به بانك‌ها بوده. اتفاقي كه در نهايت اثر خود را بر پايه پولي گذاشته و حالا اقتصاد ايران دست به گريبان تورمي است كه از سال‌هاي مياني دهه 70 تاكنون سابقه نداشته است.