چه كسي پاسخي براي معماي گزارش‌هاي مسموميت دانش‌آموزان دارد؟
مسمومیت‌هایی‌که معلوم شده‌عمدی هستند
فاطمه كريمخان
رقم دقيق، رسمي و تاييد شده‌اي منتشر نشده. بدون در نظر گرفتن دو حادثه مسموميت در اردبيل و خراسان كه از انتشار منوكسيد كربن در مدارس آنها اطمينان داريم، بر اساس شمارش تعداد مسموماني كه از آذر تاكنون در گزارش‌هاي خبري مسموميت در مدارس به آنها اشاره شده، مي‌دانيم كه بيش از 530 دانش‌آموز و چندتايي معلم و مدير مدرسه از 9 آذر تا 9 اسفند درگير آن چيزي شده‌اند كه حالا در افكار عمومي با عنوان «مسموميت‌هاي سريالي دانش‌آموزان» شناخته مي‌شود. به طور متوسط روزانه 6 نفر عمدتا در دو شهر قم و بروجرد، گزارش مسموميت داده‌اند.
تعداد درست بستري‌ها هم روشن نيست؛ مي‌دانيم كه عموم دانش‌آموزاني كه با علائم مسموميت از كلاس‌هاي درس بيرون زده‌اند، به بيمارستان فرستاده شدند، اما تعدادي هم توسط والدين از مدرسه برده شده‌اند و ممكن است به كلينيك‌هاي خصوصی رفته باشند، پس علاوه بر اين كه تعداد دقيقي از دانش‌آموزان و معلمان مسموم شده در اختيار ما نيست، گزارش روشني از تعداد دانش‌آموزاني كه به دليل بروز اين مسموميت‌ها در بيمارستان ماندگار شده و اقلا يك شب را تحت مراقبت بوده‌اند هم نداريم.
از گزارش‌هاي منتشر شده روشن است كه علائم در طيفي از ناتواني‌هاي موقتي در حركت، مثل احساس سنگيني به خصوص در پاها، تا تنگي نفس، سردرد، حالت تهوع و استفراغ متغير بوده. علائمي مانند سوزش گلو هم گزارش شده اما گزارشي از سوزش چشم، ديدن «دود» يا «گاز رنگي» و مانند آن ثبت نشده. در گزارش‌هاي تازه‌تر اثري از گزارش «بو» ديده مي‌شود. گزارش استشمام بوي آمونياك، بوي نارنگي گندیده و اخيرا هم يك مورد گزارش استشمام بويي شبيه نعنا وجود دارد. در بسياري از گزارش‌ها به «بو»ي خاصي در مكان‌هايي كه مسموميت در آنها بروز كرده، اشاره نشده. علاوه بر اينها، گزارشي از تنفس بويي شبيه «شوينده» و «وايتكس» گزارش شده. تركيب اصلي وایتكس «كلر» است كه مي‌تواند موجب بروز مسموميت‌هاي تنفسي هم بشود. گاز كلر، عامل پايه در برخي گازهايي است كه از آنها به عنوان سلاح شيميايي ياد مي‌شود، بوي ميوه كه برخي دانش‌آموزان به آن اشاره كرده‌اند، مشخصه نوعي از عامل شيميايي اعصاب به عنوان «تابون» است كه در جنگ تحميلي استفاده زيادي داشت اما از آنجايي كه گزارش استشمام بوي ميوه عموميت ندارد، نمي‌توان چنين استنباط كرد كه عامل مسموميت حتي در برخي از مدارس مي‌تواند يكي از عوامل شيميايي خانواده گاز اعصاب باشد.
عموم موارد شيميايي كه مي‌تواند در انسان مسموميت ايجاد كند معمولا از خودش ردي در فضاي بسته و همين طور روي پوست و داخل بدن كساني كه آن را تنفس كرده‌اند، باقي مي‌گذارد. با اين وجود، اقلا و به‌خصوص در قم، مسوولان علوم پزشكي استان اصرار دارند كه آزمايش‌هاي سم‌شناسي آزمايشگاه‌هاي مرجع هيچ اثري از آلودگي و سم را در نمونه‌هاي جمع‌آوري شده از محل بروز مسموميت و همين طور خون و ساير نمونه‌هاي انساني دانش‌آموزان نشان نمي‌دهد. وزارت بهداشت در روزهاي گذشته به طور مكرر در حال تكذيب تمامي گفته‌ها در مورد مسموميت‌هاي اخير بوده. براي مثال، وقتي اولين گزارش مسموميت در شهر بروجرد منتشر شد، پدرام پاك‌آيين سخنگوي وزارت بهداشت ارتباط اين حادثه با گزارش‌هاي سريالي مسموميت در قم را رد كرد و گفت: بروز مسموميت در مدرسه دخترانه احمديه بروجرد، ناشي از انتشار گاز منوكسيدكربن و همين طور نشت گاز از سالن ورزشي مجاور مدرسه بوده. اين درحالي است كه دانش‌آموزان مدرسه احمديه بروجرد در گفت‌وگو با هم‌ميهن تاكيد كرده‌اند كه دستگاه‌هاي گرمايشي مدرسه خاموش بوده و نشت گاز از سالن ورزشي مجاور مدرسه نمي‌تواند محتمل باشد چرا كه فضاهاي مسقف مدرسه و سالن ورزشي ديگر به این مدرسه متصل نيستند و پخش شدن نشتي گاز در فضاي آزاد حياط مدرسه نمي‌تواند موجب بروز مسموميت شود. علاوه بر اين بچه‌ها هنگام احساس بروز علائم مسموميت در كلاس‌ها و فضاهاي بسته مدرسه بودند نه در فضاي باز آن. با انتشار اولين گزارش مسموميت در شهر بروجرد، شوراي تامين بروجرد در‌اين مورد تشكيل جلسه داد. بعد از اين جلسه در سوم اسفند، فرماندار مصاحبه كرده و مساله مسموميت با منوكسيد كربن را مطرح كرد كه بعدا از طرف سخنگوي وزارت بهداشت هم تكرار شد. اما خيلي زود روشن شد كه حتي مسوولان استان لرستان هم اين توضيح را باور نكرده‌اند. دبيرستان احمديه كه محل بروز اولين مورد گزارش مسموميت‌ها در بروجرد بود، تعطيل شد و سازمان بازرسي استان لرستان اعلام كرد كه مساله را بررسي مي‌كند. گزارشي از‌اين «بررسي مساله» توسط سازمان بازرسي منتشر نشد، اما گزارش مسموميت‌ها از دبيرستان احمديه و مدارس ديگر بروجرد ادامه پيدا كرد. ششم اسفند معاون استاندار لرستان و فرماندار بروجرد گفت كه «تيم تخصصي ويژه» مساله را بررسي خواهد كرد اما باز هم گزارشي از نتايج كار اين تيم تخصصي ويژه منتشر نشد. يك روز بعد در پي تكرار گزارش مسموميت از مدرسه احمديه، معاون سياسي استانداری لرستان اعلام كرد كه «تيم‌هاي كارشناسي» به مدرسه رفته‌اند تا موضوع را بررسي كنند. خبري از آنچه اين «تيم‌هاي كارشناسي» به دست آوره‌اند هم منتشر نشد. شنبه گذشته، هشتم اسفند، شوراي تامين لرستان در مورد مسموميت‌ها در مدارس بروجرد « جلسه اضطراري» تشكيل داد كه باز هم دستور كار و خروجي آن اعلام نشده.
در بروجرد تاكنون نام چهار مدرسه در شمار مدارسي كه گزارش مسمويت داده‌اند، منتشر شده. دبيرستان دخترانه احمديه با سه گزارش مسموميت در صدر است و تعطيل شده. دبيرستان 15 خرداد و مدرسه پسرانه خيام و دبستان فرشتگان مدارس ديگري هستند كه گزارش مسموميت داده‌اند. واكنش نماينده بروجرد در مجلس به اين ماجرا هم مشابه واكنش‌هاي اوليه نماينده‌هاي قم در مجلس به گزارش‌هاي مسموميت بوده؛ همان طور كه ذوالنوري و اميرآبادي دو نماينده قم در بهمن گفته بودند كه مساله مسموميت دانش‌آموزان در مدارس اين شهر «امنيتي» است؛ حالا مقصودي، نماينده بروجرد هم مي‌گويد «مساله امنيتي است.» نماينده مردم بروجرد هم مانند بسياري از پدر و مادر‌ها كه اين روزها در مورد بروز مسموميت در مدارس نگران هستند مي‌گويد بايد مدارس تعطيل شود و آموزش به صورت مجازي ادامه پيدا كند تا زمان لازم براي پيدا شدن دليل گزارش مسموميت‌هاي سريالي فراهم شود. نماينده‌هاي قم هم پيش از اين كه بگويند مساله بروز مسمومیت در مدارس قم « فوبيا» و «استرس جمعي» است معتقد به چنين راه‌حل‌هايي بودند!
همزمان با افزايش نگراني‌ها در شهر بروجرد، در قم سريال گزارش‌هاي مسموميت دانش‌آموزان ادامه دارد. برخي رسانه‌ها از ثبت اقلا يك گزارش مسموميت در شيراز صحبت كرده‌اند و برخي حالا گزارش مسموميت در يكي از دبيرستان‌هاي دخترانه شهر اروميه را كه عامل مسموميت در آن منوكسيدكربن اعلام شده بود زير سوال مي‌برند.
مسوولان قمي، به‌رغم تلاش و پيگيري‌هاي خبرنگار «اعتماد» همچنان به تاكيد بر اين که«گزارش‌هاي سم‌شناسي از دانش‌آموزان مسموم در قم عادي است و عامل خاصي را نشان نمي‌دهد» بسنده مي‌كنند و از انتشار اين گزارش‌هاي سم‌شناسي كه بررسي آنها در آزمايشگاه‌هاي مرجع در تهران انجام شده است، خودداري مي‌كنند.
سواي اينكه از نظر پزشكي و بهداشت محيط چه اتفاقي در جريان است، مسوولان قضايي حتي پيش از آنكه مسمولان وزارت بهداشت و آموزش و پرورش بخواهند در مورد اين موضوع گمانه‌زني كنند تا سهوا اطلاعات يا ظن و گمان‌هاي خودشان را منتشر كنند، تصميم گرفته بودند كه «اين حوادث عمدي است»، اول اسفند، منتظري دادستان كل كشور در پيامي به دادستان قم گفته است كه: «مسموميت دانش‌آموزان قم احتمالا عمدي و اقدامي مجرمانه است» و تاكيد كرده كه « چنان چه كساني در‌اين امر [مسموميت دانش‌آموزان در مدارس] قصور و تقصيري دارند يا توطئه‌اي در كار بوده، برخورد قاطع و قانوني انجام دهيد و نتيجه را گزارش كنيد.» هشتم اسفند، محمد مصدق، معاون اول قوه قضاييه يك بار ديگر دادستان قم را «مامور پيگيري مسموميت دانش‌آموزان» كرد. به‌رغم اين كه بروز مسموميت در مدارس، اقلا موضوع سه ماده 687، 688 و 689 قانون مجازات اسلامي در مورد اخلال در نظم و امنيت عمومي است و به‌رغم اين كه بيش از سه ماه از آغاز اين روند گذشته است، دادستاني قم هنوز گزارشي در مورد نتايج بررسي اين موضوع از سوي كارشناسان قوه قضاييه در اختيار افكار عمومي قرار نداده است.
روز شنبه، معاون تحقيقات و فناوري وزارت بهداشت - كه آزمايشگاه‌هاي جامع تحقيقاتي اين وزارتخانه در حوزه اختيار آن قرار دارد - در مشهد گفته بود كه «مسموميت دانش‌آموزان قمي ناشي از تركيبات شيميايي در دسترس بوده، عفوني و قابل انتقال به ديگران نيست.» او همچنين گفت كه تركيبات به كار رفته در اين حوادث «مواد شيميايي جنگي نيست.» دكتر پناهي، تنها ساعتي بعد از اين اظهارات و بعد از اين كه پاك‌آيين، سخنگوي وزارت بهداشت آن را تكذيب كرد، در گفت‌وگو با ايرنا گفت كه منظورش بد فهميده شده و قصد نداشته بگويد مسموميت‌ها در قم «عمدي» هستند. هر چند اگر او اظهاراتش را تكذيب نمي‌كرد هم آنچه گفته بود تازگي نداشت و مقامات قضايي قبلا احتمال عمدي بودن اين حوادث را مطرح كرده بودند.
افكار عمومي اين روزها تشنه گمانه‌زني‌هاي راديكال در مورد گزارش‌هاي سريالي مسموميت است. از مقايسه گزارش‌هاي مسموميت دانش‌آموزان در شهرهاي ايران با حوادث مشابه در هرات افغانستان كه 8 سال پيش در سال 93 در چند مدرسه دخترانه رخ داده است، تا مقايسه اين حوادث با عمليات تروريستي در متروي توكيو كه با گاز سارين انجام شده، مردم مسيري براي تفسير اين ماجرا پيدا كرده‌اند كه احتمالا مقامات رسمي از آن استقبال نمي‌كنند. همزمان برخي رسانه‌هاي فارسي‌زبان داخلي و خارجي احتمال دست داشتن گروه‌هاي تندرو مذهبي در اين مسموميت‌ها را مطرح كرده و به آن دامن مي‌زنند و برخي از احتمال مسموم كردن دانش‌آموزان با حل كردن قرص برنج در آب حرف مي‌زنند، آلومينيوم فسفيد يا همان قرص برنج، مي‌تواند گاز فسفين هم منتشر كند كه هر چند اشتراك جزيي با سومان - كه در شمار «عامل اعصاب» است قرار مي‌گيرد - فاصله مولكولي آن به قدري با اين گاز زياد است و تاثير و كشندگي آن به قدري بالاست كه احتمال صحت اين گمانه‌زني‌ها را تا حد «صفر» كاهش مي‌دهد.
ما هنوز نمي‌دانيم عامل بروز مسموميت در مدارس قم و بروجرد چيست؟ تكذيب‌هاي پي در پي، قول پيگيري مراجع مختلف از وزارت آموزش و پرورش گرفته تا وزارت بهداشت و سازمان بازرسي و قوه‌قضایيه، هنوز اطلاعات قابل استنادي در اختيار افكار عمومي نگذاشته‌اند. درخواست‌هاي مكرر براي تشكيل كميته حقيقت‌ياب و اعزام تيم‌هاي تخصصي به محل حوادث در‌اين روزها از طرف نمايندگان مختلف مجلس چه از شهرهاي محل حادثه، چه از جاهاي ديگر منتشر شده اما آنها هم هنوز به نتيجه‌اي نرسيده است.
مسوولان مكررا مي‌گويند «در حال پيگيري» هستند، اما نتيجه پيگيري‌هاي‌شان را با ما به اشتراك نمي‌گذارند. ظاهرا غريبه در اين ماجرا، مردم، افكار عمومي نگران و خانواده‌هايي هستند كه نمي‌دانند بچه‌هاي‌شان در مدرسه امنيت دارند يا نه.