تنش در شمال غرب
چگونه روابط تهران و باكو به خصمانه‌ترين وضع در سه دهه گذشته رسيد؟
شهاب شهسواري
تنش‌ها ميان تهران و باكو، دو سال و نيم پس از پايان جنگ ۴۴ روزه ميان جمهوري‌هاي آذربايجان و ارمنستان مشهور به جنگ دوم قره‌باغ، همچنان ادامه دارد. تنش‌ها و اتهام‌زني‌ها در روابط ايران و جمهوري آذربايجان در حالي ادامه پيدا مي‌كند كه نگراني‌ها سوءمحاسبه و رويارويي نظامي گسترده در منطقه افزايش پيدا كرده است. در طول تعطيلات نوروز در حالي كه رسانه‌ها از تجمع نظاميان جمهوري آذربايجان در نوار مرزي ارمنستان براي انجام يك عمليات گسترده با هدف تصرف بخش‌هايي از استان سيونيك جمهوري ارمنستان در مرز ايران خبر مي‌دادند، منابع غيررسمي در ايران هم از آماده‌باش نيروهاي ايراني در شمال غربي كشور براي مقابله با هرگونه اقدام نظامي عليه منافع ايران خبر داده‌بودند. جمهوري آذربايجان قصد دارد با تصرف بخش‌هايي از خاك ارمنستان يك كريدور زميني براي اتصال سرزمين اصلي اين كشور به جمهوري خودمختار نخجوان ايجاد كند. ايجاد چنين كريدوري در شمال جمهوري اسلامي ايران باعث خواهد شد كه مرزهاي زميني ايران با ارمنستان از بين برود. همزمان با تحركات نظامي جمهوري آذربايجان، رويدادهاي ديگري نيز رخ داد كه نگراني‌ها در مورد روابط دو كشور را افزايش داده است.
دهم فروردين ماه سال جاري، فاضل مصطفي، يكي از نمايندگان پارلمان جمهوري آذربايجان در مقابل منزلش هدف حمله تروريستي قرار گرفت. هر چند اين نماينده آذربايجاني از اين سوءقصد جان سالم به در برد، اما آيهان حاجي‌زاده، سخنگوي وزارت خارجه آذربايجان مدعي شد كه در تحقيقات اوليه درباره ترور فاضل مصطفي رهبر حزب نظام بزرگ و نماينده پارلمان آذربايجان اثر انگشت ايران مشاهده مي‌شود. يك روز پيش از اين سوءقصد وزير امور خارجه جمهوري آذربايجان، جيحون بايرامف براي افتتاح سفارتخانه اين كشور در سرزمين‌هاي اشغالي فلسطين به اسراييل سفر كرده‌بود. ايران، باكو را متهم مي‌كند كه با استقرار عناصر اسراييلي در خاك خود، امنيت ملي جمهوري اسلامي ايران را به خطر انداخته است.
محسن پاك‌آيين، سفير پيشين جمهوري اسلامي ايران در جمهوري آذربايجان، ناتواني باكو در دستيابي به اهداف خود پس از جنگ ۴۴ روزه را عامل اصلي عصبانيت مقام‌هاي جمهوري آذربايجان مي‌داند. پاك‌آيين به «اعتماد» مي‌گويد: «مقام‌هاي جمهوري آذربايجان به دليل عدم توفيق در دستيابي به برخي از اهداف منطقه‌اي خودشان عصباني هستند. باكو تصور مي‌كند كه مانع اصلي دست نيافتن به اهدافش ايران است كه اين يك تحليل اشتباه است. هدف آذربايجان بعد از ورود به جنگ ۴۴ روزه اين بود كه قره‌باغ را آزاد كند. جمهوري اسلامي ايران هم قبلا همواره از تماميت ارضي آذربايجان حمايت كرد و رهبر انقلاب هم فرمودند كه همه سرزمين‌ها و اراضي آذربايجان بايد آزاد شود. جمهوري اسلامي ايران حداكثر حمايت را از جمهوري آذربايجان كرده است.»
سفير پيشين جمهوري اسلامي ايران در جمهوري آذربايجان مي‌گويد: «بعد از جنگ ۴۴ روزه آنچه در توافق مسكو مغفول ماند، آزادي قره‌باغ بود. قره‌باغ آزاد نشد و آزادي كامل آن به مذاكرات طولاني ۵ تا ۱۰ ساله بين باكو و ايروان با نظارت مسكو منوط شد.» پاك‌آيين معتقد است: «مساله آزادي كامل قره‌باغ همچنان به عنوان يك مطالبه مردمي در جمهوری آذربايجان مطرح است كه چرا اين منطقه از خاك جمهوري آذربايجان بعد از اين همه تلفات و سال‌ها جنگ هنوز آزاد نشده است.»
اظهارات ضدايراني وزير خارجه اسراييل در حضور همتاي آذربايجاني
در سفر جيحون بايرامف، وزير خارجه جمهوري آذربايجان به اسراييل براي گشايش سفارت اين كشور در سرزمين‌هاي اشغالي فلسطين، الي كوهن، وزير خارجه رژيم اسراييل در نشست خبري مشترك با وزير خارجه جمهوري آذربايجان اظهارات ضد ايراني مطرح كرد و ادعا كرد كه در مورد «تهديد ايران» درك مشتركي ميان باكو و تل‌آويو وجود دارد. الي كوهن، ساعاتي قبل از مراسم افتتاحيه سفارت، در ديدار با جيحون بايراموف گفت: «اسراييل و آذربايجان درك مشابهي از تهديدات ايران دارند.» كوهن همچنين افزود: «جمهوري اسلامي علاوه بر تهديد مناطق ما، كل خاورميانه را هم بي‌ثبات مي‌كند.»
در واكنش به اين اظهارات، روز يازدهم فروردين ماه ناصر كنعاني، اعلام كرد كه تهران از باكو در خصوص اين سخنان توضيح خواسته است. كنعاني نوشت: «از دولت آذربايجان خواستيم در مورد سخنان وزير خارجه رژيم صهيونيستي مبني بر توافق با آذربايجان براي تشكيل جبهه متحد عليه ايران توضيح دهد.» وي تاكيد كرد: «سخنگوي وزارت خارجه آذربايجان طفره رفت و سراغ اتهام‌زني‌هاي جديد عليه ايران رفت. آيا تداوم سكوت، مهر تأييد ضمني بر اظهارات شريك استراتژيك باكو نيست؟» كنعاني تصريح كرد: «رژيم جنايتكار صهيونيستي از نزديك شدن به كشورهاي مسلمان، هدفي جز ايجاد اختلاف و چنددستگي در امت اسلامي براي تحقق مطامع توسعه‌طلبانه خود ندارد. به برادران و خواهران مسلمان در آذربايجان توصيه مي‌كنيم نسبت به نيات واقعي دشمن صهيونيستي هوشيار باشند.»
سه روز بعد آيخان حاجي‌زاده، رييس سرويس مطبوعاتي وزارت خارجه جمهوري آذربايجان از دريافت يادداشتي از سفارت جمهوري اسلامي ايران در باكو خطاب به وزارت خارجه جمهوري آذربايجان در سوم آوريل (دوشنبه) خبر داد. به گفته وي، عباس موسوي سفير ايران در جمهوري آذربايجان در رابطه با موضوع مذكور به وزارت خارجه اين كشور احضار شد.
اين رويدادها در حالي رخ مي‌دهند كه روزنامه هاآرتص ماه گذشته در خصوص شكل‌گيري ائتلاف راهبردي بين اسراييل و آذربايجان، نوشته بود: «باكو در ازاي دريافت ميليارد‌ها دلار تسليحات اسراييلي، به اسراييل امكان داده از يك پايگاه هوايي اين كشور براي حملات احتمالي عليه ايران استفاده كند.» گزارشي كه اگرچه با سكوت مقامات اسراييل همراه بود، اما مختار محمد‌اف، اولين سفير آذربايجان در تل‌آويو، در گفت‌وگو با جروزالم پست اينطور عنوان مي‌كند كه «ارتش اسراييل نخواهد توانست از خاك آذربايجان عليه ايران استفاده كند و جت‌هاي اسراييلي نيز اجازه سوخت‌گيري در پايگاه هوايي در آذربايجان براي عمليات احتمالي عليه ايران را ندارند.»
اختلاف نظر در مورد كريدور زنگزور
مهم‌ترين مساله مورد اختلاف ميان تهران و جمهوري آذربايجان، موضوع تلاش آذربايجان براي ايجاد يك مسير زميني از طريق خاك ارمنستان بين سرزمين اصلي و جمهوري خودمختار نخجوان با عنوان كريدور زنگزور است. تهران معتقد است كه چنين اقدامي باعث قطع ارتباط مرزهاي زميني ايران و ارمنستان مي‌شود و ژئوپوليتيك منطقه را به شكل چشمگيري تغيير مي‌دهد. ايران رسما مخالفت خود را با چنين اقدامي اعلام كرده است و در طول ماه‌هاي گذشته با انجام رزمايش‌هايي در نوار مرزي شمال غرب كشور، عملا نشان داده كه ممكن است در صورت اقدام نظامي جمهوري آذربايجان عليه ارمنستان، امكان استفاده از زور از سوي ايران وجود دارد. آبان ماه سال گذشته، نيروي زميني سپاه پاسداران انقلاب اسلامي با انجام رزمايشي در شمال غربي كشور، عمليات عبور از رودخانه ارس را تمرين كرد كه نشان از جديت ايران براي مقابله با اقدام احتمالي نظامي جمهوري آذربايجان داشت.
پاك‌آيين مي‌گويد: «در پي جنگ ۴۴ روزه جمهوري آذربايجان دنبال اين بود كه دالان زنگزور را از طريق نظامي و نقض تماميت ارضي ارمنستان تصرف كند. ايران با اين برنامه باكو مخالفت كرد. تماميت ارضي كشورها براي جمهوري اسلامي ايران يك اصل است. تصور دولت جمهوري آذربايجان اين است كه تهران از ارمنستان حمايت كرده است. تهران به تماميت ارضي كشورهاي پيراموني خود احترام مي‌گذارد و با تغيير مرزهاي بين‌المللي مخالف است. ايران همين موضع را زماني كه قره‌باغ و ۷ شهر جمهوري آذربايجان در اشغال ارمنستان بود اعلام كرد، الان هم همين موضع را در مورد كريدور زنگزور دارد. باكو از اين موضع ايران ناراحت و عصباني است.»
گمانه‌زني‌ها در مورد تغيير سفير ايران در باكو
ابتداي هفته جاري برخي رسانه‌ها و كاربران در شبكه‌هاي اجتماعي از تغيير سفير ايران در جمهوري آذربايجان خبر دادند. اين رسانه‌ها گزارش داده‌اند كه سيد عباس موسوي كه از پاييز سال ۱۳۹۹ به عنوان سفير جمهوري اسلامي ايران در باكو كار خود را آغاز كرد، بعد از كمتر از سه سال به تهران باز مي‌گردد. خبرگزاري تسنيم روز يكشنبه در گزارشي نوشت در آينده نزديك مجتبي دميرچي‌لو جايگزين سيد عباس موسوي در سفارت جمهوري اسلامي ايران در باكو خواهد شد. دميرچي لو پيش از اين سفير كشورمان در قزاقستان بوده است.
در حالي جمهوري اسلامي ايران قرار است سفير جديد خود را در جمهوري آذربايجان معرفي كند كه باكو سفير خود را از تهران فراخوانده است. در پي حمله مسلحانه بهمن‌ماه سال گذشته به ساختمان سفارت جمهوري آذربايجان در تهران كه منجر به كشته‌شدن يكي از ماموران امنيتي اين سفارتخانه شد، دولت جمهوري آذربايجان اعلام كرد كه سفارت خود را در تهران تخليه مي‌كند و علي عليزاده، سفير خود را از ايران فرا مي‌خواند.
محسن پاك‌آيين، سفير پيشين جمهوري اسلامي ايران در آذربايجان مي‌گويد: «متاسفانه در بحبوحه تنش‌ها، باكو نتوانست موضوع حمله به سفارت جمهوري آذربايجان در تهران را نيز به خوبي مديريت بكند. اين اتفاق بسيار اتفاق تلخي بود كه يك فرد در آن كشته‌شد و مسوولان ايراني هم در سطوح بسيار بالا در اين مورد ابراز تاسف و همدردي كردند. جمهوري آذربايجان در اين مورد شتاب‌زده عمل كرد و فعاليت سفارتخانه خود را در تهران به حالت تعليق درآورد. تعطيلي سفارت يعني بستن مسيرهاي ديپلماتيك؛ وقتي مسيرهاي ديپلماتيك بسته مي‌شود، مقام‌هاي كشورها مجبور هستند كه از طريق رسانه با يكديگر صحبت كنند و وقتي كه از اين مسير صحبت مي‌كنند لحن رسانه‌اي به خودشان مي‌گيرند كه باعث افزايش سوءتفاهم‌ها مي‌شود.»
اين ديپلمات پيشين تصريح كرد: «من اميدوارم كه جمهوري آذربايجان رويه‌هاي خود را تعديل كند و به رويه‌هاي ديپلماتيك بازگردد. همواره ميان كشورهاي همسايه اختلاف‌هايي به وجود مي‌آيد و اين وظيفه ديپلمات‌ها است كه گفت‌وگو كنند و اين اختلاف‌ها را حل و فصل كنند. لذا من اميدوارم كه جمهوري آذربايجان هم همين مسير را انتخاب كند و از مسير جايگزين كردن رسانه به جاي ديپلماسي و طرح اتهام‌هاي بي‌اساس عليه ايران خودداري كند.»
آيا انتخابات تركيه بر روابط تهران و باكو اثرگذار خواهد بود؟
۴۰ روز ديگر در تركيه انتخابات سرنوشت‌سازي برگزار مي‌شود كه سرنوشت رياست‌جمهوري رجب طيب اردوغان را در اين كشور رقم خواهد زد. دولت تركيه در جنگ ۲۰۲۰ ميان جمهوري آذربايجان و ارمنستان از باكو حمايت‌هاي گسترده‌اي كرد. تركيه همچنين از اتصال زميني جمهوري آذربايجان با جمهوري خودمختار نخجوان حمايت مي‌كند، چرا كه مسير اتصال زميني تركيه به درياي خزر را از طريق خاك جمهوري آذربايجان بدون نياز به گرجستان ايجاد مي‌كند. تازه‌ترين نظرسنجي‌ها در تركيه نشان مي‌دهد كه مخالفان اردوغان در انتخابات از او پيش هستند و ممكن است كه بتوانند بعد از دو دهه به قدرت او در تركيه پايان دهند. محسن پاك‌آيين معتقد است كه انتخابات پيش روي تركيه اثرچنداني بر موضع جمهوري آذربايجان در قبال ايران نخواهد داشت. وي مي‌گويد: «بعيد است كه نتيجه انتخابات تركيه اثري بر مواضع الهام علي‌اف، رييس‌جمهور آذربايجان داشته‌باشد. مواضع آقاي علي‌اف از اختلافات جمهوري آذربايجان با جمهوري ارمنستان منبعث مي‌شود. جنگ اصلي بين آذربايجان و ارمنستان است، كشورها و بازگيران ديگر مي‌توانند نقشي داشته‌باشند، اما تا باكو و ايروان نخواهند مسائل خودشان را حل كنند، به‌طور طبيعي كشورهاي پيراموني هم تحت تاثير اختلافات آنها قرار مي‌گيرند.»