با اجراي مارون 2 شادگان كانون گرد و غبار مي‌شود

براساس تازه‌ترين گزارش مركز پژوهش‌هاي مجلس از ارزيابي كارشناسي احداث سد آبريز با توجه به منابع و مصارف حوضه آبريز مارون- جراحي، نه تنها تبعات ناگوار اجتماعي اجراي اين طرح دور از انتظار نيست كه هرگونه بارگذاري جديد بر منابع آبي حوضه مارون- جراحي در تعارض با پايداري محيط زيستي است بنابراين اجراي آن پيشنهاد نمي‌شود و بايد براي حفظ حيات تالاب شادگان مصارف موجود استان خوزستان در اين حوضه تعديل و كاهش يابد. مطالعات اوليه طرح احداث آبريز يا همان مارون 2 سال 98 به پايان رسيد؛ طرحي كه به اعتقاد فعالان محيط زيست و حتي برخي مسوولان در صورت احداث به عنوان تهديدي براي كشاورزي و نخلستان‌هاي استان خوزستان محسوب مي‌شد. اين طرح، مخالفت‌ها و اعتراض‌هاي مدني مردم برخي شهرستان‌ها از جمله در لنده را به همراه داشت. فروردين سال گذشته هم كارزاري تحت عنوان درخواست ممانعت از ساخت سد مارون ۲ از سوي جمعي از مطالبه‌گران، كشاورزان و فعالان محيط زيست خوزستان به راه افتاد و تا پايان مهلت آن در 23 مهر ماه 1401 حدود 15 هزار و 600 نفر آن را امضا كردند. در متن اين كارزار خطاب به ابراهيم رييسي نوشته شده بود: «سدسازي‌هاي غير‌كارشناسي‌شده زخم‌هايي بر تن و جان خوزستان عزيز وارد و اين جلگه زرخير را با تنش‌هاي آبي جدي مواجه كرده است. زمين‌هاي زراعي و تالاب‌هاي خوزستان به بيابان و شوره‌زار تبديل شده است. با تمام اين مشكلات، مردم ميهن‌دوست خوزستان مانند نخل‌هاي استوارش ايستاده‌اند و در خط مقدم، علمدار دلدادگي و خدمت به ايران اسلامي هستند. اما حالا خبرهاي ساخت سد مارون ۲ اين مردم رنجور را آزرده است. ساخت اين سد يعني مرگ نخلستان‌هاي خوزستان. ساخت اين سد يعني مرگ تالاب بين‌المللي شادگان كه تنها ۴۰ درصد از آن باقي مانده است. از حضرت‌عالي تقاضا داريم نظر كارشناسان در مورد اين سد را لحاظ فرماييد و از مرگ خوزستان و خوزستاني جلوگيري كنيد.» در مقابل اما افراد ديگري در كهگيلويه و بويراحمد به دنبال ساخت اين سد بوده و هستند و همواره هم بحث اشتغال و توسعه را مطرح كردند. به گزارش ايرنا، سيد غفار گنجي، عضو كارگروه مطالبه سد شهريور پارسال گفته بود «آبريز» ۲۰ هزار هكتار از اراضي شهرستان‌هاي كهگيلويه و چرام را پوشش خواهد داد و هفت هزار شغل مستقيم و ۱۳ هزار شغل غيرمستقيم از محل توسعه كشاورزي در كهگيلويه و چرام ايجاد خواهد شد.  گزارش مركز پژوهش‌هاي مجلس شوراي اسلامي اما حالا هشدارهاي جدي براي مسوولان دارد. اين گزارش كه چند روز پيش روي سايت اين مركز قرار گرفت، به اثرات ساخت اين سد در حوضه‌هاي آبريز مارون و زهره پرداخته است. در اين گزارش با توجه به مصرف 100درصدي منابع آب زيرزميني در حوضه آبي مارون ـ جراحي و وضعيت رو به زوال تالاب شادگان، پيشنهاد شده كه مصارف آب در اين حوضه كاهش پيدا كند و سد مارون2 نيز ساخته نشود.» با توجه به مصارف موجود، تمام پتانسيل منابع آب حوضه به مصرف رسيده و تالاب و حوضه از منظر پايداري محيط زيستي در شرايط شكننده‌اي قرار دارند. تخصيص‌هاي صورت‌گرفته ازسوي وزارت نيرو براي اين حوضه نيز متفاوت از وضع موجود بوده و اجراي آن نيازمند كاهش بيش از نيمي از مصارف در استان خوزستان و افزايش 5/2 برابري (دو و نيم) برداشت‌هاي استان كهگيلويه‌وبويراحمد از اين حوضه است. در راستاي پوشش تخصيص وزارت نيرو، احداث سد آبريز (مارون2) در استان كهگيلويه‌وبويراحمد پيشنهاد شده، اما موقعيت مصارف اصلي سد كه شامل توسعه كشاورزي دشت‌هاي دهدشت غربي و چرام است، خارج از حوضه مارون و در حوضه زهره قرار دارد. روند بارش و آبدهي بلندمدت حوضه آبريز مارون- جراحي كاهشي بوده و تالاب نيز شرايط نامساعد كمّي و كيفي را تجربه كرده و حقابه آب شيرين آن تامين نمي‌شود.» 

كاهش 44 درصدي آبدهي جراحي  در دو دهه اخير
آمارهاي موجود بيانگر روند كاهشي ميزان بارش در حوضه آبريز مارون- جراحي است و از سويي روند افزايشي دما در كل كشور طي سال‌هاي اخير، نشان‌دهنده روند كاهش آبدهي حوضه در آينده است. بارش‌ها طي 50 سال گذشته به‌طور متوسط هر سال يك و نيم ميليمتر كاهش يافته است. آبدهي رودخانه جراحي به عنوان مهم‌ترين رودخانه حوضه، تنها طي دو دهه اخير 44 درصد نسبت به نيم قرن قبل از آن، كاهش يافته است. براساس مستندات وزارت نيرو در حال حاضر سيستم منابع آب حوضه آبريز مارون-  جراحي از منظر شاخص‌هاي عملكردي از تعادل خارج شده و اعتماد‌پذيري كمي تامين مصارف، كمتر از مقادير حداقل استاندارد (كمتر از 60 درصد) است.
تالاب نياز حجمي خود را دريافت نكرده است
بزرگ‌ترين تالاب كشور در سال‌هاي اخير حتي حداقل نياز حجمي بخش شيرين را (معادل 700 ميليون مترمكعب در سال) دريافت نكرده و كاهش حداقل جريان شيرين ورودي به تالاب، اكوسيستم و جوامع وابسته به اين زيستگاه ارزشمند را با تهديد جدي روبرو كرده است. بر اساس گزارش اين مركز با توجه به شرايط بارش‌ها و منابع آبي منطقه هرگونه بارگذاري جديد بر منابع آب حوضه ازجمله احداث سد آبريز در تعارض با پايداري محيط زيستي حوضه مارون- جراحي و تالاب شادگان است و حتي پيشنهاد تعديل و كاهش مصارف موجود استان خوزستان در حوضه مارون- جراحي براي حفظ حيات تالاب شادگان مطرح است. «براي دستيابي به حداقل نياز حجمي بخش شيرين تالاب بايد 37 درصد از مجموع مصارف موجود در حوضه آبريز مارون-   جراحي كاسته شود.» بررسي تغييرات كيفيتي آب رودخانه جراحي در ايستگاه گُرگُر طي 50 سال نيز (از سال آبي 47-46 تا سال آبي 96-95) بيانگر افزايش مقادير هدايت الكتريكي و كاهش كيفيت آب (شاخص شوري) به خصوص در دهه اخير است.

گرد و غبار در انتظار مردم جنوب
كاهش 44 درصدي آبدهي رودخانه جراحي به عنوان مهم‌ترين رودخانه حوضه و به دنبال آن خشك شدن تالاب، شادگان آن را به يكي از كانون‌هاي داخلي منشأ گردوغبار تبديل خواهد كرد و در نهايت نيز تعريف طرح‌هاي توسعه جديد در حوضه آبريز (در هر دو استان كهگيلويه‌وبويراحمد) كه به نحوي منجر به كاهش آورده رودخانه شود، شرايط بدتري براي تالاب رقم خواهد زد. يكي از دلايل اصلي كاهش منابع ورودي به تالاب شادگان اضافه برداشت صورت‌گرفته در استان خوزستان و به ويژه مناطق پايين‌دست حوضه در دشت شادگان است. در همين راستا طبق مستندات موافقتنامه تخصيص، سازمان آب و برق استان خوزستان از سوي وزارت نيرو مكلف شده تا نسبت به كاهش مصارف با مديريت برداشت‌هاي مستقيم و طرح‌هاي توسعه اقدام نمايد. اما نكته حائز اهميت در اين خصوص، لزوم توجه به نقش زمين‌هاي كشاورزي رها شده و امكان تبديل شدن آنها به كانون‌هاي گرد و خاك است. به همين سبب هرگونه حذف مصارف مازاد در حوضه بايد به نحوي صورت گرفته كه از تبديل شدن اراضي رها شده به كانون‌هاي گرد و خاك جلوگيري كند. خصوصا اينكه مناطق واقع در جنوب غرب كشور در استان خوزستان پتانسيل بالايي جهت تبديل شدن به منابع انتشار گرد و خاك داشته و بسياري از كانون‌هاي اصلي در اين مناطق قرار دارد.» آن‌طور كه در ادامه هشدار داده شده در صورت نبود مديريت صحيح در كاهش اضافه‌برداشت يا افزايش فشار بر منابع تشكيل كانون‌هاي گرد و خاكي داخلي محتمل است كه تبعات آن هر دو استان را متاثر خواهد كرد. 

احتمال بروز تنش‌هاي اجتماعي در دو استان
گزارش با استناد به مطالعات فاز اول طرح تصريح مي‌كند: «از آنجا كه براي تخصيص «برداشت كلي» استان كهگيلويه و بوير احمد از حوضه مارون محل مصرف خاصي تاكنون مشخص نشده، اين حجم نيز به همراه حجم تخصيص سد براي توسعه كشاورزي، از حوزه انتقال مي‌يابد. لازمه اين كار انتقال بين حوضه‌اي منابع آب حوضه آبريز مارون- جراحي به حوضه آبريز زهره است. اين در حالي است كه پروژه‌هاي انتقال آب حوضه‌اي نيازمند تحليل‌هاي جامع بوده و اغلب با چالش‌هاي اجتماعي، اقتصادي و زيست محيطي همراه است و نبايد آن را به عنوان يك راهكار مطمئن و مطلوب در نظر گرفت.» در ادامه از تجربيات كشور در انتقال آب بين حوضه‌اي يادشده است كه در ابعاد استاني بيانگر تنش‌هاي اجتماعي است و در صورت اجراي آن دورنماي خوبي به دليل تشديد رقابت بين مصرف‌كنندگان و وقوع تبعات ناگوار اجتماعي (درسطوح استاني و درون استاني) متصور نيست.
در بخش نتيجه‌گيري به لزوم انجام اقداماتي در جهت اشتغال‌زايي بدون تحميل فشار بر منابع آب تاكيد شده است: «با توجه به شرايط زمان حاضر حوضه آبريز مارون - جراحي ازجمله روند كاهشي بارش و آبدهي حوضه، سهم بالاي كشاورزي معيشتي استان خوزستان در اضافه‌برداشت‌ها، مصرف كل منابع آب تجديدپذير حوضه و شرايط بغرنج تالاب بين‌المللي شادگان، نه‌تنها بارگذاري جديد بر پتانسيل منابع آب در تعارض با پايداري محيط زيستي حوضه مارون - جراحي و تالاب شادگان است، بلكه مصارف موجود نيز جهت حصول پايداري حوضه بايد تعديل شود و كاهش يابد، در همين راستا احداث سد آبريز مذكور نيز پيشنهاد نمي‌شود.» از مدت قبل اما هشدارها درباره تبعات ساخت سد مارون 2 داده شده است؛ اينكه تالاب شادگان، نخلستان‌هاي شادگان، ماهشهر، رامشير، رامهرمز، هنديجان و بهبهان از بين خواهند رفت و كانون گرد و غبار ديگري در منطقه ايجاد خواهد شد. در نهايت نيز سرعت روند مهاجرت خوزستاني كه از سال پيش آغاز شده است، افزايش خواهد يافت. با وجود مخالفت بسياري از نمايندگان استان خوزستان در مجلس، فرماندار شادگان، مديرعامل سازمان آب خوزستان و تعدادي از اساتيد دانشگاه و كارشناسان حوضه آب و محيط زيست با احداث اين سد در بالادست مارون 1، بهمن سال گذشته سيد علي احمدزاده، استاندار كهگيلويه و بويراحمد از آيين كلنگ‌زني اين سد پس از تكميل مطالعات فني، در سال ۱۴۰۲ خبر داد و گفت كه روند قانوني ساخت سد آبريز در دست اجراست و وزير نيرو هم بر سرعت گرفتن مراحل اجراي اين سد تاكيد داشته است.