وظايف دولت‌ها در صيانت از حقوق كودكان
محمدمهدي سيد ناصري٭
با توجه به سرعت پيشرفت تكنولوژي‌هاي ديجيتال و نفوذ فضاي مجازي در زندگي انسان‌ها، فرصت مقاومت جوامع در مقابل پديده‌هاي جديد از بين رفته است و همه جوامع در مدت كوتاهي در مسير جريان قرار گرفته و آن را مي‌پذيرند و اين همان روند جهاني شدن است كه اجتناب‌‌ناپذير به نظر مي‌رسد. امروزه محيط ديجيتال چنان با زندگي انسان‌ها عجين شده است كه در عرصه فرهنگ و ارزش‌ها، خود را به عنوان مبنايي‌ترين پايه و ستون شكل‌گيري نظام اجتماعي نشان مي‌دهد و مي‌توان گفت تكنولوژي‌هاي مدرن از مرزهاي جغرافيايي گذشته و به عمق مرزهاي ارزشي، فرهنگي و نظام‌هاي اجتماعي نفوذ كرده، تاثير گذاشته و آدمي در مقابل اين امر پويا و رونده راه فراري ندارد. به عقيده بسياري از كارشناسان يكي از مهم‌ترين اقشار جامعه در مواجهه با خطرات و تهديدات دنياي ديجيتال، كودكان هستند. بايد گفت اهميت و تاثير رسانه‌ها و سرگرمي‌هاي مجازي و دنياي ديجيتال در شكل‌دهي افكار و رفتار كودكان داراي تاثيري عميق است كه مي‌تواند نظام‌هاي اجتماعي را تحت تاثيرات مثبت و منفي خود قرار دهد. امروزه دسترسي آزاد و آسان كودكان به فضاي مجازي و دنياي اينترنت چنان افزايش يافته كه ساختارهاي اجتماعي جديدي حول اين فضا در حال شكل‌گيري است و باعث افزايش سرعت تغييرات و به هم خوردن نظم سنتي در تعليم و تربيت و آموزش و پرورش كودكان شده است. در كنار همه اين پيشرفت‌ها، كرونا به عنوان مهماني ناخوانده با ايجاد شوك، سبب شتاب در روند تحولات ديجيتال شد. در اين دوران خانواده‌ها در هر قشر و فرهنگي به صورت خودخواسته كودكان را پاي گوشي، تبلت، كامپيوتر و ... نشاندند و كودكان، بيش از پيش غرق در دنياي ديجيتال و فضاي مجازي شده و ردپاي تكنولوژي و دنياي ديجيتال در زندگي آنها پررنگ‌تر و جدي‌تر شد. امروزه كودكان از طريق پيامك، تماس ويديويي يا اينستاگرام با دوستان خود در ارتباط هستند و همزمان در چند فضاي مجازي مختلف فعال بوده و اطلاعات شخصي زيادي از خود روي اينترنت به جا مي‌گذارند و چنان به نظر مي‌رسد كه هميشه يك يا چند مهمان مجازي در خانه حضور دارد. در كنار آن استفاده از فضاي سه بُعدي متاورس و بازي‌هايي همچون ماينكرافت، روبلاكس و... در سطح بسيار بالايي وارد زندگي كودكان شده و كودكان با جهاني فراواقعي و آواتارهاي سفارشي روبه‌رو هستند.
با توجه به اينكه اهميت و تاثير منفي رسانه‌ها و سرگرمي‌هاي ديجيتال و دنياي مجازي در كودكان بر كسي پوشيده نيست، موضوعِ جدي حمايت از حقوق كودكان در برابر اين فناوري شگفت‌انگيز و پرقدرت يكي از مباحث علمي و اجتماعي مهم اين روزهاست. به بيان ديگر دستاوردهاي بشري، فرصت‌هاي جديدي را براي تحقق حقوق كودكان در اين فضا به وجود آورده است كه بايد مورد توجه قرار بگيرد و با اين حال نبايد خطرات اين دنياي جديد در نقض يا سوءاستفاده از حقوق كودكان را ناديده گرفت. در اين فضا با توجه به گستردگي دامنه آن، مخفي بودن هويت كاربران، سرعت بالا و فرامرزي بودن، فقدان مكانيسم اعمال صلاحيت و نظارت دولت‌ها مي‌تواند بر حوزه شناخت و ادراك كاربران تاثير عميقي گذاشته و همه افراد به خصوص كودكان و نوجوانان را با خطرات خاصي مواجه كند. در واقع علاقه‌مندي كودكان به رسانه‌هاي ديجيتال و اجبار ناشي از كرونا براي حضور كودكان در فضاي مجازي سبب شده تا ضرورت نظارت بر كودكان در اين فضا مطرح شده و در سطح بين‌المللي و داخلي نهادها و فعالان اين عرصه به فكر حمايت از حقوق كودكان باشند. اين نوشتار سعي دارد به اين پرسش پاسخ دهد كه دولت‌ها چه وظايفي براي حمايت از حقوق كودكان در دنياي ديجيتال بر عهده دارند؟ منظور از كودك در اين نوشتار به استناد اكثر اسناد حقوق بشري، شخصي است كه به سن ۱۸ سالگي نرسيده است. همان‌طور‌كه كنوانسيون حقوق كودك در ماده ۱ خود اشعار مي‌دارد: «از نظر كنوانسيون حاضر منظور از كودك افراد انساني زير ۱۸ سال است، مگر اينكه طبق قانون قابل اجرا در مورد كودك سن بلوغ كمتر تشخيص داده شود.»
فرصت‌هاي موجود براي تحقق حقوق كودكان و حمايت از آنان در دنياي ديجيتال مستلزم تمهيدات گسترده تقنيني، اداري و احتياطي است. دولت‌ها بايد مقررات داخلي خود را مرور و در صورت نياز، مبادرت به به‌روزرساني يا تقنين مطابق با حقوق مصرح در كنوانسيون حقوق كودك و پروتكل‌هاي اختياري آن (پروتكل در خصوص فروش، فحشا و هرزه‌نگاري كودكان و پروتكل در خصوص به كارگيري كودكان در مخاصمات مسلحانه) كنند. تنقيح مقررات داخلي با توجه به اسناد پيش گفته به منظور تضمين حقوق كودكان در دنياي ديجيتال است. از طرف ديگر، حمايت برخط (آنلاين) از كودكان بايد با راهبردها و سياستگذاري‌هاي جامع دولت‌ها همگام شود. دولت‌ها در نتيجه مكلف هستند نيازهاي كودكان در معرض خطر را برآورده ساخته و در صورت لزوم اطلاعات مناسب را در اختيار اين دسته از كودكان قرار دهند. همچنين به منظور هماهنگي ميان‌بخشي و افزايش بهره‌وري، دولت‌ها بايد نهادي را مامور هماهنگ كردن سياستگذاري‌ها و برنامه‌ريزي‌هاي دولتي كنند. طبيعي است دولت‌ها وظيفه دارند براي تحقق حقوق كودكان در دنياي ديجيتال مبادرت به تخصيص منابع انساني و مالي در اين حوزه كنند، زيرا اثرگذاري تقنيني، سياستگذاري و برنامه‌ريزي در اين حوزه مستلزم پوشش حداكثري كودكان است. از ديگر تكاليف مهم دولت‌ها در تحقق حقوق كودكان در محيط ديجيتال، همانا جمع‌آوري داده و پژوهش است. داده‌ها و پژوهش‌هاي به‌روز براي فهم آثار دنياي ديجيتال بر كودكان و ارزيابي اثربخشي مداخلات دولتي بسيار اهميت دارد. نهادهاي حقوق بشري ملي مانند مرجع ملي كنوانسيون حقوق كودك وزارت دادگستري موظف هستند وضعيت حقوق كودكان در دنياي ديجيتال را پايش كرده و شكايات كودكان در مورد نقض حقوق‌شان را دريافت و بررسي كنند. همچنين در صورت وجود ديگر نهادهاي پايش مستقل، نهادهاي حقوق بشري ملي موظف هستند با اين نهادها همكاري كنند.
سخن آخر اينكه هم‌اكنون شاهد تولد نسلي از انسان‌ها هستيم كه از ابتداي كودكي چشم به دنياي تكنولوژي و ابزار هوشمند گشوده‌اند كه به مراتب از لحاظ سواد ديجيتال، سواد عمومي، سواد مالي و حقوقي بالاتر از پيشينيان خود هستند، اما از نظر ارتباط با دنياي واقعي و تعاملات انساني به مراتب ضعيف‌تر بوده و با پديده‌هاي احساسي بيگانه هستند. بايد توجه كرد كه در اين فضاي بي‌انتها و پرسرعت مجازي خطرات بسياري كودكان را تهديد مي‌كند و شرايطي فراهم مي‌شود كه حقوق آنان نقض يا محدود شود. تفسير عمومي شماره ۲۵ كميته حقوق كودك بايد در كنار ديگر تفاسير عمومي، اسناد مصوب، روزهاي گفت‌وگو‌ي عمومي و بيانيه‌هاي شفاهي و ماهوي كميته حقوق كودك مورد مداقه قرار گيرد. اهميت اين تفسير عمومي در برجسته كردن تفاوت محيطي است كه در سال‌هاي اخير حضور كودكان در آن پررنگ شده است. حقوق مورد اشاره در اين تفسير عمومي به تفصيل در تفاسير عمومي و اسناد تكميلي كميته حقوق كودك پيش‌تر مورد توجه قرار گرفته‌اند، اما محوريت دنياي ديجيتال، كميته را بر آن داشت تا براي اين محيط مبادرت به تكرار و تاكيد بر اين حقوق كند. در دوران ديجيتال امروز، دوران كودكي همزمان در محيط‌هاي آنلاين و آفلاين مي‌گذرد. در صورتي كه از حقوق كودكان در يك محيط حمايت نشود در محيط ديگر نيز حقوق آنها به خطر مي‌افتد. مي‌توان راه‌حل را در مسوول كردن ارايه‌دهندگان و بسترسازان محيط ديجيتال دانست.
٭ مدرس دانشگاه و پژوهشگر حوزه حقوق بين‌الملل كودكان