شش درس بزرگ كه جهان از دوران همه‌گيري كرونا آموخته است
از بركت‌هاي فاجعه
بيژن جهانگيري|توجه به تاريخ معاصر و درس گرفتن از وقايع و تجربه‌اندوزي فضيلتي است مبارك. نمونه‌اي كه به آن پرداخته خواهد شد موضوع همه‌گيري كرونا يا همان كوويد 19 است. مطابق آمار رسمي سازمان جهاني بهداشت تا تاريخ 19 آوريل 2023، تعداد موارد ثابت شده كرونا در جهان متجاوز از 760 ميليون نفر و مرگ‌ومير به علت آن متجاوز از 9/6 ميليون نفر بوده است. صندوق جهاني پول زيان جهاني كرونا را حدود 5/7 تريليون (ميليون ميليون) دلار تخمين زده و عوامل اصلي اين زيان هنگفت را اختلال در شبكه جهاني توزيع و تورم و افزايش فاصله توان اقتصادي اغنيا با فقرا و خسارات آموزشي و كاهش امنيت جهاني همراه با افزايش تنش‌ها دانسته است. 10 كشوري كه بيشترين موارد ابتلا را داشته‌اند به ترتيب عبارت بوده‌اند از: امريكا، چين، هندوستان، فرانسه، آلمان، برزيل، ژاپن، ايتاليا، انگلستان و روسيه. ايران با 145 هزار مرگ و مير رتبه سيزدهم را داشته است. تاكنون مقالات و كتب بسياري در مورد اين موضوع نوشته شده است. محتواي تعدادي از اين مقالات درس‌هايي است كه از كرونا گرفته شده و امتحاني كه مجامع بين‌المللي از قبيل سازمان جهاني بهداشت و بانك جهاني و دولت‌ها و وسايل ارتباط جمعي (روزنامه‌ها و تلويزيون) و كاركنان بهداشت و درمان و بالاخره مردم معمولي در مقابله با اين فاجعه داده‌اند. كدام تصميم درست بوده و قابل تحسين و كدام حركت منجر شده است به خسارات جبران‌ناپذير. سرفصل‌ها و عناوين مشروحي در مورد كرونا مي‌توان نوشت. به تعدادي از آنها اشاره مي‌كنم؛ منشا ويروس، اولين موارد بيماري، شروع همه‌گيري و موضوع اطلاع‌رساني به موقع يا با تاخير آن، شرح نخستين موارد و مسير انتقال ويروس به سراسر كشور و عكس‌العمل‌هاي اوليه دولتمردان در ايران و جهان. به عنوان مثال يادآوري مي‌كنم انكار وجود همه‌گيري در روزهاي نخست توسط دبيركل سازمان جهاني بهداشت كه منجر به قطع كمك‌هاي مالي امريكا به اين سازمان شد. بعد از تثبيت شدن همه‌گيري، موضوع مقابله پيش آمد. روش‌هاي باليني و آزمايشگاهي تشخيص قطعي كرونا و نحوه پيشگيري (ماسك و مراعات عدم تجمع) و اصول علمي درمان و فراهم آوردن لوازم درمان از قبيل ابزارهاي كمك‌كننده به تنفس و داروهاي اصلي و داروهاي عمومي (سرم و...) و آماده‌سازي تخت‌هاي بيمارستاني اعم از دولتي و بخش خصوصي و كاركنان درماني مربوط (در تمام رده‌ها) و بالاخره موضوع حياتي واكسن. در ايران اما، اطلاع‌رساني و عكس‌العمل‌ها در غالب موارد سرعت لازم را نداشت و با تامل و شايد تاخير انجام شد، با احتمال مصلحت‌انديشي در جهت جلوگيري از مشوش ساختن اذهان عمومي. اما فصل ديگر موضوع هرم مديريت بود و تامين بودجه. به هر حال ستاد مقابله با كرونا تشكيل شد با هدايت رياست‌جمهوري و اعضايي منتخب. توصيه‌هاي اوليه استفاده از ماسك بود و الكل و شست‌وشوي «همه چيز» با آب و صابون و اجتناب از تجمع كه در نهايت به تعطيلي مدارس و موسسات آموزش عالي و جميع گردهمايي‌ها و حتي مراسم مذهبي انجاميد از قبيل نمازهاي جمعه. مسوولان وزارت بهداري هدايت مقابله با بيماري را به عهده گرفتند و ملت ايران شاهد بود كه كاركنان خدمات بهداشتي درماني، بي‌دريغ هر چه در توان داشتند را همراه جان خود در طبق اخلاص گذاشتند و تقديم هموطنان كردند. خدمتي كه شايسته نيست به فراموشي سپرده شود. در اين ميان عده‌اي هم پرداختند به اشاعه اباطيل و مقابله با يافته‌هاي علمي و ايجاد مزاحمت مزمن و مداوم در روند مقابله علمي با كرونا از قبيل به سخره گرفتن قرنطينه و تعلق داشتن آن به قرون وسطي و گفتار‌ها و كردار‌هاي نامناسب غيرعلمي كه اشاره به جزييات آن فايده‌اي ندارد جز تكدر خاطر و البته زيان‌هاي عظيم جاني و مالي و كاستن از اعتبار علمي كشور. به تبعيت از هر كه نامخت از گذشت روزگار، شايسته است با ديد انتقاد سازنده به بازبيني آنچه گذشت بپردازيم و درس بگيريم و با برجسته كردن نقاط مثبت كوشش‌هاي قابل تحسين و تقدير، نگاهي نقادانه داشته باشيم به اشتباهات صورت گرفته و مكتوب كردن آن تا راهنمايي باشد براي وقايع احتمالي بعدي در ايران و جهان كه بروز اين وقايع دير باد و دور باد. ضمن سپاسگزاري عميق و صميمانه از زحمات شبانه‌روزي دست‌اندركاران مي‌گويم اي كاش در تمام مراحل، اطلاع‌رساني سريع‌تر و شفاف‌تري صورت مي‌گرفت. اي كاش در ماه‌هاي اوليه فاجعه به پيش‌خريد واكسن اقدام مي‌كرديم، اي كاش با مهرباني و همدلي بيشتري به توصيه‌هاي مراجع اصيل علمي دست‌اندركار گوش مي‌سپرديم، اي كاش هوشيارانه و با صلابت در مقابل رفتار و كردار بدون پايه علمي، از هر نوع، ايستادگي مي‌كرديم و اي كاش مقابله مي‌كرديم با سودجويي و فرصت‌طلبي‌هاي ناجوانمردانه. اما اين فاجعه جهانشمول با مساعي بين‌المللي بود كه به خاموشي گراييد. در آرامش بعد از توفان، جهان به مدون كردن درس‌هايي پرداخت كه از همه‌گيري كرونا آموخته بود و اين است خلاصه‌اي از آموخته‌ها:
شش درس بزرگ:
1- اعتقاد و باور داشتن به لزوم و اهميت تعامل دولت و ملت از يك طرف و تابع بودن مطلق اين هر دو در مقابل نظرات علمي به معناي «عصاره علم روز».
2- پذيرفتن تغيير. يعني جامعه بپذيرد كه يافته‌هاي علمي ثابت نيستند و از وقايع درس مي‌آموزند. تغيير را بايد پذيرفت مشروط بر اينكه بر مبناي داده‌هاي اصيل علمي باشد.
3- ارتقاي سواد علمي جامعه خصوصا سواد اصيل علمي. جمع‌آوري و انتشار علم به صورت قابل فهم براي اقشار مختلف جامعه.
4- توليد واكسن و باور به آن و توجه و مراقبت مداوم از پيشرفت اين شاخه دانش.
5- انعطاف‌پذير بودن و استقبال و استفاده از تجربيات مثبت و منفي ممالك ديگر.
6- قدرداني مناسب از خادمين و كاركنان خدمات بهداشتي - درماني.
درس‌هاي اقتصادي: كرونا هزينه‌هاي گزافي به كشورها تحميل كرد. بر كشورهاي غني است كه در تحمل اين فاجعه مددكار كشورهاي ديگر باشند. مگر جز اين است كه همه در يك كشتي نشسته‌ايم. به عنوان مثال و از عبرت‌هاي وجه اقتصادي: هيچ دولتي در تاريخ دستور نداده بود كه كارگران از كار دست بكشند و توليدكنندگان توليد را متوقف كنند. در وجه آموزشي در كودكان و نوجوانان، آموختن تعامل با ديگران دچار وقفه طولاني شد كه با عوارض آن بايد مقابله كرد. همين‌طور است عوارض عدم حضور در مكان‌هاي عمومي و كاهش فعاليت‌هاي هنري و ورزشي و فرهنگي.
و اين هم از آموخته‌هاي ديگر:
حتي بعد از خاموش شدن همه‌گيري كرونا مراقبت از راه دور به عنوان يك روش جديد پزشكي هم از طرف بيماران و هم از طرف پزشكان پذيرفته شد و مقبول افتاد.
براي چندمين‌بار در تاريخ پزشكي اثبات و ديده شد كه واكسيناسيون امري است مثبت- با نتايج با ارزش. كرونا هم با واكسن بود كه به خاموشي گراييد. اما بركت اصلي واكسن در جهش اين رشته علمي است به نحوي كه دور نيست شاهد به بازار آمدن واكسن عليه بيماري‌هايي مانند آلزايمر و فشار خون و ديابت باشيم.
پي برديم به ارزش با هم بودن و به درد هم رسيدن.
پي برديم به اهميت اطلاع‌رساني علمي و دقيق از بهداشت جسم و روان.
پي برديم به عظمت بشر و اينكه نه تنها فاتح كهكشان‌هاست، بلكه در مقابله با شياطين ذره‌بيني هم، از طريق كوشش و دانش پيروز نهايي خواهد بود.
حتي پي برديم به ارزش «داشتن پس‌انداز»: براي دگر روز چيزي بنه.
و پي برديم كه هيچ چيز دايمي نيست. وقايع پيش مي‌آيند. آماده حوادث باش.
قدر خودمان را بدانيم و نزديكان‌مان را و هموطنان را و اينكه زندگي كوتاه است همانند فرصت شادماني.
استاد دانشگاه تهران