حواشي اجلاس سران اتحاديه عرب، از تكرار ادعاهاي ضدايراني تا مخالفت قطر با بازگشت سوريه
آيا نشست جده موفقيت‌آميز بود؟
شهاب شهسواري
نشست سران كشورهاي عضو اتحاديه عرب با حضور بشار اسد، رييس‌جمهور سوريه، روز جمعه در جده برگزار شد. به‌‌رغم بازگشت رهبر سوريه بعد از ۱۲ سال به اتحاديه عرب و برگزاري اين اجلاس همزمان با روند عادي‌سازي روابط عربستان سعودي با جمهوري اسلامي ايران، اين اجلاس بدون حواشي نبود. خروج اعتراضي امير قطر از نشست پيش از سخنراني بشار اسد، كنار گذاشتن گوشي ترجمه توسط رييس‌جمهور سوريه، پيش از سخنراني ولوديمير زلنسكي، رييس‌جمهور اوكراين و تكرار اتهام‌ها و ادعاهاي ارضي كشورهاي عربي در مورد ايران ازجمله حواشي اين اجلاس بود. يك روز بعد از اين نشست، يكي از رهبران انصارالله يمن نيز به بيانيه پاياني اين نشست اعتراض كرد.
به‌‌رغم حواشي و اختلاف‌هايي كه در اين نشست وجود داشت، كارشناسان معتقدند كه عملكرد اين نشست موفق بود. احمد دستمالچيان، سفير پيشين ايران در لبنان و اردن و محمد شريعتي‌دهاقان، سفير پيشين ايران در سازمان همكاري اسلامي معتقدند كه به‌‌رغم تكرار ادعاهاي ضدايراني در متن مصوبات نشست جده، لحن اظهارنظرها و سخنراني‌ها در مورد ايران نسبت به گذشته نرم‌تر بود. كارشناسان معتقدند كه رهبران عربستان در برگزاري اين اجلاس موفق عمل كرده‌اند و به ويژه بازگشت سوريه به اتحاديه عرب بعد از ۱۲ سال دوري از جهان عرب، گامي مهم در جهت كاهش اختلاف‌ها در جهان عرب محسوب مي‌شد.
ادعاهاي تكراري عليه ايران
در بيانيه پاياني نشست سران اتحاديه عرب، بدون اشاره به نام ايران به ضرورت «جلوگيري از دخالت خارجي در امور داخلي كشورهاي عربي و جلوگيري از تشكيل گروه‌هاي مسلح و شبه‌نظامي خارج از اختيار دولت‌ها» اشاره شده است. در متن تفصيلي مصوبات اجلاس اتحاديه عرب، دو سرفصل به صورت اختصاصي به ايران اختصاص داده شده است كه در ۳۶ بند به دو موضوع با عنوان ادعاي ارضي امارات متحده عربي نسبت به سه جزيره ايراني در خليج‌فارس و ادعاي دخالت ايران در امور داخلي كشورهاي عربي پرداخته است. رهبران عربي در دو بند از توافق اسفندماه سال گذشته ميان ايران و عربستان در چين استقبال و از تلاش‌هاي عمان و عراق براي شكل‌گيري اين تفاهم تشكر كرده‌اند. با اين حال مانند همه اجلاس‌هاي پيشين، اتهام‌هاي متعددي به ايران در خصوص دخالت در امور داخلي كشورهاي عربي، حمايت از گروه‌هاي مسلح و تهديدهاي ادعايي از طرف توانايي‌هاي دفاعي ايران مطرح شده است.
درحالي كه برخي رسانه‌ها روز گذشته از «حذف ادعاي مالكيت امارات بر جزاير سه‌گانه» در بيانيه پاياني نشست سران اتحاديه عرب خبر داده بودند، اما اين ادعاها در متن تفصيلي تصميمات و مصوبات اجلاس تكرار شده و سران كشورهاي عربي در ۱۳ بند در خصوص آنچه ادعاي «اشغال سه جزيره تنب كوچك، تنب بزرگ و ابوموسي متعلق به امارات متحده عربي توسط ايران» ناميده شده است، اظهارنظر كرده‌اند. در اين بندها اتحاديه عرب، سه جزيره ايراني را «اشغالي» توصيف كرده و خواهان پذيرش حاكميت امارات بر اين جزاير شده است. در اين متن نسبت به ديدار معاون وزير گردشگري ايران از جزيره ابوموسي اعتراض شده و از ايران خواسته شده است تا از طريق گفت‌وگو اين موضوع را حل و فصل كند.
محمد شريعتي‌دهاقان، نماينده پيشين ايران در سازمان همكاري اسلامي در گفت‌وگو با «اعتماد» مي‌گويد: «در اجلاس اتحاديه عرب اين مصوبات طبيعي است و بندهاي معمولي و روتين است. ايران و كشورهاي عربي بايد
به تدريج مسائل موجود را حل و فصل كنند تا ديگر شاهد تكرار اين ادعاها و اظهارات نباشيم.» اين ديپلمات پيشين معتقد است: «مهم اين بود كه ميزبان نشست يعني عربستان سعودي سعي كرد برخوردهايي كمتر تنش‌زا داشته باشد.» شريعتي‌دهاقان مي‌گويد: «حتي در سخنراني نماينده كويت به توافق ايران و عربستان اشاره و تاكيد شد كه آثار توافق ايران و عربستان در منطقه ملموس خواهد بود.» وي معتقد است: «اجلاس بعدي سران كشورهاي عضو اتحاديه عرب در عراق خواهد بود و انتظار مي‌رود كه مواضع در نشست بعدي اندكي تلطيف شود. همان‌طور كه در گذشته جملات و كلمات تند و تيزتري عليه ايران استفاده مي‌شد، پيش‌بيني من اين است كه به تدريج با نزديك‌تر شدن عربستان و ديگر كشورهاي عربي با تهران، اين اظهارات در جلسات بعدي به تدريج رنگ و بوي نرم‌تري به خود بگيرند.»
احمد دستمالچيان، سفير پيشين ايران در اردن و لبنان معتقد است كه اظهارات كشورهاي عربي درخصوص ايران در اين نشست نسبت به گذشته ملايم‌تر بود. وي به «اعتماد» مي‌گويد: «تكرار بندهاي ضد ايراني به خصوص ادعاهاي ارضي در خصوص مالكيت سه جزيره ايران خليج‌فارس، در نشست‌هاي شوراي همكاري خليج‌فارس و اتحاديه عرب بندهاي روتيني است كه بدون درنظر گرفتن اوضاع زمانه و شرايط سياسي همواره در مصوبات اين جلسات تكرار مي‌شوند. تقريبا در تمامي جلساتي كه در ۱5-۱0 سال گذشته برگزار شده، اين بندهاي مربوط به جزاير سه‌گانه ايراني تكرار شده است.» دستمالچيان معتقد است: «اجلاس قبلي كه با حضور سران برخي كشورهاي عربي در رياض برگزار شد، بسياري از بندهايي كه عليه ايران آمده بود الان حذف شده و روابط ايراني-عربي رو به پيشرفت است. عربستان سعي دارد بسياري از مواد تنش‌زايي را كه بوده است كنترل كند، به خصوص با دعوت از بشار اسد به اجلاس جده و همت فراوان رياض براي بازگشت سوريه به اتحاديه عرب نشان‌دهنده تلاش عربستان براي اصلاح رويكردهايي است كه به مناقشه ميان ايران و كشورهاي عربي منجر شده بود.»
فلسطين؛ موضوع محوري اعراب
مساله فلسطين در بيانيه پاياني اجلاس جده به عنوان مساله محوري كشورهاي عربي مطرح شده است. محمد بن سلمان، وليعهد عربستان سعودي در سخنراني خود در نشست جده بحران در فلسطين را «مساله محوري براي كشورهاي عرب و مسلمانان» و «اولويت سياست خارجه پادشاهي سعودي» توصيف كرد. در بيانيه پاياني اين نشست بر محوريت موضوع فلسطين به عنوان يكي از عوامل اصلي ثبات منطقه و اهميت افزايش تلاش‌ها براي دستيابي به راه‌حلي فراگير و عادلانه براي مساله فلسطين تاكيد شده است. هر چند موضوع فلسطين و سرزمين‌هاي اشغالي همواره مورد توجه اتحاديه عرب بود، اما در سال‌هاي گذشته زير سايه عادي‌سازي روابط برخي كشورهاي عربي با اسراييل و همچنين اختلاف‌هاي دنباله‌دار با ايران، بحث فلسطين و سرزمين‌هاي اشغالي لبنان و سوريه، تحت‌الشعاع مسائل ديگر قرار گرفته بود. در بيانيه پاياني اجلاس جده هر چند به وضوح به «راه‌حل دو دولتي» براي مساله فلسطين اذعان شده، اما عراق به عنوان يكي از اعضاي اتحاديه عرب نسبت به استفاده از كلمه «راه‌حل دو دولتي» تحفظ اعلام كرده است.
احمد دستمالچيان، سفير پيشين ايران در لبنان و اردن به «اعتماد» مي‌گويد: «بحث‌هايي مانند عربي بودن قدس شرقي و مزارع شبعا و محكوميت اشغال اين سرزمين‌ها توسط اسراييل تقريبا از دستور كار اتحاديه عرب خارج شده بود.» وي معتقد است: «ذكر اين جزييات پيام‌هاي بسيار مهمي دارد كه نشان مي‌دهد اتحاديه عرب به مواضع ۴۰ سال قبل بازگشته است. با توجه به اينكه نياز اتحاديه عرب براي انسجام هر چه بيشتر است، بايد مواضعي طرح شود كه اين نياز را برطرف كند و اكنون اتحاديه عرب به مواضع گذشته خود بازگشته است كه بتواند انسجام بين خود را حفظ كند و مهم‌ترين موضع وحدت‌بخش بين كشورهاي عربي موضوع اصلي فلسطين است كه همواره باعث اتحاد عرب شده است. اين موضوع را مي‌توان يك بازگشت به عقب براي اصلاح مسير تلقي كرد كه يك اهرم فشار جديد از سوي كشورهاي عربي عليه رژيم صهيونيستي ايجاد مي‌شود.»
محمد شريعتي‌دهاقان نيز به «اعتماد» مي‌گويد: «بندهاي ديگري هم در مصوبات جلسه اتحاديه عرب درخصوص لبنان آمده كه هم اشغال مزارع شبعا را توسط اسراييل مورد اشاره قرار داده و هم از مقاومت مردم لبنان براي آزادي اين سرزمين‌ها دفاع كرده است. چنين مواردي كمتر در بيانيه‌ها و مصوبات اتحاديه عرب ذكر مي‌شد.»
اعتراض قطر به حضور سوريه
درحالي كه به نظر مي‌رسيد تا پيش از برگزاري اجلاس جده درخصوص بازگشت سوريه به اتحاديه عرب اجماعي نسبي ايجاد شده است، اما ترك نشست توسط امير قطر، پيش از سخنراني رييس‌جمهور سوريه، بار ديگر موضوع اختلاف‌هاي باقيمانده ميان قطر و سوريه را در مركز توجه‌ها قرار داد.
محمد شريعتي‌دهاقان به «اعتماد» مي‌گويد: «قطر از ابتدا اعلام كرده بود كه مخالف بازگشت سوريه است، كشورهاي عربي ديگر استدلال مي‌كردند كه اين بازگشت باعث نزديك‌تر شدن حل و فصل مسائل باقيمانده ميان مردم و معارضان با نظام سوريه خواهد شد. قطر هم اعلام كرد كه در مقابل اجماع عربي نمي‌ايستد و هر چند مي‌توانست اين موضوع را وتو كند، اما از حق خود براي جلوگيري از بازگشت سوريه گذشت و فقط تحفظ و ملاحظات خود را در اين زمينه اعلام كرد. درست است كه امير قطر قبل از سخنراني بشار اسد اجلاس را ترك كرد، اما رييس‌جمهور سوريه و امير قطر قبل از شروع اجلاس با هم دست دادند.» نماينده پيشين ايران در سازمان همكاري اسلامي معتقد است: «مايه‌هاي اختلاف ميان سوريه و قطر همچنان جدي هستند. در سخنراني بشار اسد شاهد بوديم كه مساله بازگشت به عثماني با رنگ و بوي اخواني را مطرح كرد. اين اظهارنظر از سوي بشار اسد خود نوعي تنش‌زايي با طرف‌هايي مثل قطر است. در عين حال موضع قطر هم چندان غيرطبيعي نيست، قطري‌ها مي‌گويند كه هنوز بسياري از مسائل سوريه حل و فصل نشده و موضوع‌هايي مانند پناهندگان و گروه‌هاي معارض همچنان باقي است.»
احمد دستمالچيان معتقد است: «بازگشت سوريه به اتحاديه عرب يك تصميم جمعي بود، همان‌طور كه اخراج سوريه يك تصميم جمعي بود و حالا هم با تصميم جمعي به اين اتحاديه بازگشت. قطر به دليل روابط ديرينه‌اي كه با گروه‌هاي مخالف سوريه داشت و ازجمله نخستين كشورهايي بود كه به گروه‌هاي تكفيري كمك كرد و همدلي و همسويي با تركيه در مورد سوريه داشت، اين‌گونه به بازگشت سوريه اعتراض نشان داد. اما تلاش اصلي براي بازگشت سوريه به اتحاديه عرب از سوي سه كشور مصر و عربستان و امارات متحده عربي اتفاق افتاد.»
بشار اسد و پان‌عربيسم
بشار اسد، رييس‌جمهور سوريه در سخنراني خود در اجلاس سران اتحاديه عرب، تاكيد ويژه‌اي بر تعلق سوريه به جهان عرب داشت. درحالي كه در طول بيش از يك دهه گذشته، كشورهايي مانند ايران و روسيه، حامي بازگشت آرامش به سوريه بودند، اما اسد در جده، خود را منادي عرب‌گرايي توصيف و در سخنراني خود تصريح كرد: «پان‌عربيسم ريشه در گذشته، حال و آينده سوريه دارد. اين مساله تعلق است، نه احساسات. احساسات گذرا هستند، آنچه مي‌ماند، تعلق است. انسان مي‌تواند ظواهر را تغيير دهد، اما جايي كه به آن تعلق دارد را نه.»
محمد شريعتي‌دهاقان در اين خصوص مي‌گويد: «هميشه سوريه مدعي پان‌عربيسم بود. زماني كه من خودم در سوريه ماموريت داشتم، شاهد بودم كه در كتاب‌هاي درسي سوريه بخش‌هايي از خاك ايران را به عنوان جزيي از مناطق عمومي عربي ترسيم كرده بودند. البته نمي‌دانم هنوز هم اين موضوع وجود دارد يا نه.»
احمد دستمالچيان هم در گفت‌وگو با «اعتماد» تاكيد مي‌كند: «سوريه كشوري است كه از گذشته تحت حاكميت حزب بعث قرار دارد. اساس ايدئولوژي حزب بعث اقتصاد اشتراكي و پان‌عربيسم است. تلاش‌هاي مشترك زيادي در گذشته از سوي حافظ اسد، رييس‌جمهور فقيد سوريه و جمال عبدالناصر درخصوص تشكيل حكومت عربي انجام شده بود. موضوع پان‌عربيسم از سوابق تاريخي سوريه است كه بشار اسد در سخنراني خود تلاش كرد براي جلب نظر كشورهاي ديگر عربي آن را مورد اشاره قرار دهد.»
اعتقاد حزب بعث سوريه به سكولاريسم و تعلق اين كشور به جهان عرب، موضوعي است كه طي سال‌هاي گذشته بنا به شرايط خاص سوريه و اتحاد تهران و دمشق يا از ديد رسانه‌ها و تحليلگران ايراني پوشيده مي‌ماند يا عامدانه ناديده گرفته مي‌شد. اما با بازگشت حكومت بشار اسد به آغوش جهان عرب، بار ديگر اين موضع‌گيري‌هاي حساس دولت بشار اسد مي‌تواند باعث اختلاف‌نظرهايي ميان تهران و دمشق شود. محمد شريعتي‌دهاقان در اين خصوص به «اعتماد» مي‌گويد: «نبايد فراموش كنيم كه برخي مواضع دولت سوريه به ويژه درخصوص اسلام سياسي مورد تاييد تهران نيست و بيشتر ممكن است كشورهايي مثل عربستان سعودي و امارات متحده عربي از آن استقبال كنند، در حالي كه اين موضع‌گيري‌ها با مواضع ايران، قطر يا تركيه متفاوت است.»
اعتراض يمن به بيانيه پاياني اجلاس جده
در ميان سخنراني‌هاي نمايندگان كشورهاي عربي در اجلاس سران اتحاديه عرب، تندترين اظهارات خطاب به ايران از سوي نماينده شوراي رياستي يمن بيان شد. شوراي رياستي يمن، نهاد منصوب از سوي عربستان سعودي به جاي عبدالربه منصور هادي، رييس‌جمهور پيشين يمن به عنوان نماينده يمن در اجلاس اتحاديه عرب شركت كرده بود. در بيانيه پاياني اجلاس جده به بحران يمن اشاره شد و اتحاديه عرب بار ديگر بر حمايت خود از هر آنچه ضامن امنيت و ثبات كشور يمن بوده و خواسته‌هاي مردم اين كشور را محقق كند و نيز حمايت از اقدامات بين‌المللي و منطقه‌اي جهت رسيدن به يك راه‌حل سياسي فراگير براي بحران يمن براساس نتايج ابتكار عمل كشورهاي خليج‌فارس و سازوكارهاي اجرايي آن، نتايج گفت‌وگوي ملي يمن و قطعنامه شماره ۲۲۱۶ شوراي امنيت تاكيد كرد. همچنين اتحاديه عرب بار ديگر حمايت خود را از شوراي رياستي يمن وابسته به دولت مستعفي براي «برقراري امنيت، ثبات و صلح در يمن به شكلي كه ضامن توقف بحران در اين كشور باشد»، اعلام كرد.
در واكنش به اين اظهارات و بيانيه پاياني اجلاس اتحاديه عرب، محمدعلي حوثي، عضو شوراي عالي سياسي انصارالله يمن، در حساب كاربري خود در شبكه اجتماعي توييتر نوشت: «اين بيانيه بيانگر واقعيت نيست و رهبري امت عربي را تاييد نمي‌كند.» به گزارش ايسنا، حوثي در ادامه نيز نوشت: اگر يك اقدام واقعي وجود داشت، اجلاس سران به توافقي همراه با يك الحاقيه منجر مي‌شد كه داراي نكات متعددي بود و از زمان انتشار آن اجرا مي‌شد. اين چهره جنبش انصارالله يمن در ادامه آنچه از نظر او بايد در بيانيه جده ذكر شده بود، برشمرد و نوشت: اول مورد توقف تمامي بودجه‌هاي حامي شبه‌نظاميان از سوي كشورهاي عضو اتحاديه عرب است، همچنين تمامي اين حمايت‌ها بايد به گروه‌هاي فلسطيني مبارز تحويل داده شود و تمامي معاملات با هر كشور عضو كه به اين تصميم پايبند نباشد، لغو، حساب‌هاي بانكي آن مسدود و تمامي فعاليت‌هاي تجاري و اقتصادي آن متوقف شوند. الحوثي درباره بند چهار بيانيه جده نيز توييت كرد: آنچه نتايج خوانده مي‌شوند، قديمي شدند و ديگر از جمله موضوعات مذاكرات نيستند و درواقع همانند گذشته فرماليته شدند، تاكيد كشورهاي متخاصم به اين نتايج نيز نشان مي‌دهد آنها به دنبال صلح نيستند. او در پايان نيز نوشت: اين همان تصميم عربي است كه هيچ عربي با آن مخالفت نمي‌كند.
محمد شريعتي‌دهاقان در اين خصوص به «اعتماد» مي‌گويد: «شاهد بوديم كه در سخنراني‌هاي اين نشست بيشتر مسائل مرتبط با گروه‌هاي منسوب به ايران از طرف نماينده شوراي رياستي يمن مطرح شد. مي‌دانيم كه شوراي رياستي يمن يك نهاد تشكيل شده توسط عربستان سعودي است كه در رقابت با حكومت انصارالله يمن در پايتخت اين كشور ايجاد شده است و همچنان اختلاف‌هاي جدي در مورد نحوه اداره كشور با يكديگر دارند. با اين حال خود عربستان سعي كرد مواضع تنش‌زا را با ايران در اين نشست مطرح نكند.»
برخي مواضع دولت سوريه به ويژه درخصوص اسلام سياسي مورد تاييد تهران نيست.
عربستان سعي كرد مواضع تنش‌زا را با ايران در اين نشست مطرح نكند.
موضع قطر هم چندان غيرطبيعي نيست، قطري‌ها مي‌گويند كه هنوز بسياري از مسائل سوريه حل و فصل نشده است و موضوع‌هايي مانند پناهندگان و گروه‌هاي معارض همچنان باقي است.
بسياري از بندهايي كه عليه ايران آمده بود الان حذف شده و روابط ايراني-عربي رو به پيشرفت است. عربستان سعي دارد بسياري از مواد تنش‌زايي را كه بوده است، كنترل كند.
اساس ايدئولوژي حزب بعث اقتصاد اشتراكي و پان‌عربيسم است.
اكنون اتحاديه عرب به مواضع گذشته خود بازگشته است كه بتواند انسجام بين خود را حفظ كند و مهم‌ترين موضع وحدت‌بخش بين كشورهاي عربي موضوع اصلي فلسطين است كه همواره باعث اتحاد عرب شده است.