مشكل تحقيق و تفحص‌ها چيست؟
غلامعلي جعفرزاده ايمن‌آبادي
پس از انتشار اخباري در خصوص واگذاري غيرمتعارف يكي از موقوفات در قزوين به موضوع تحقيق و تفحص از سازمان اوقاف در زمان مجلس نهم اشاره كردم. تحقيق و تفحصي كه گزارش آن به دليل برخي فشارها، قرائت نشد و هنوز در كميسيون اصل 90 مجلس يازدهم خاك مي‌خورد. در ادامه برخي از نمايندگان مجلس يازدهم هم اعلام كردند، درخواست تحقيق و تفحص آنها از سازمان اوقاف، مدت‌هاست پشت سد هيات‌رييسه مجلس باقي مانده است. اما چرا طرح‌هاي تحقيق و تفحص در فضاي سياسي ايران معمولا به سرانجام مورد نظر ختم نمي‌شود و مجلس نمي‌تواند از اين ظرفيت به نفع تقويت رويكردهاي نظارتي خود استفاده كند؟
1) معتقدم بخش اعظم اين مشكلات، مرتبط با بحث‌هاي زيرساختي قوه مقننه است. مجلس، طرح‌هاي تحقيق و تفحص را استارت مي‌زند اما چون قوه مقننه ابزارهاي تخصصي و حرفه‌اي لازم را ندارد، نمي‌تواند به مطالبات جامعه براي شفاف‌سازي پاسخ دهد. برخي از طرح‌هاي تحقيق و تفحص در ايران هزينه‌هاي بسيار زيادي داشته‌اند. گروه‌هاي مختلفي چون، گروه‌هاي مشاوران، كميته‌هاي تخصصي، هيات‌ها و... به كار گرفته مي‌شوند تا داده‌هاي اطلاعاتي لازم و اسناد مورد نظر را گردآوري كنند و نهايتا با وجود همه تلاش‌ها نتيجه مورد نظر هم به دست نمي‌آيد.
2) مجلس اگر واقعا مي‌خواهد از ابزارهاي نظارتي و قانوني خود استفاده كند، بايد همانند قوه قضاييه كه سازمان بازرسي را ايجاد كرده، سازمان ويژه نظارتي خاص خود را شكل دهد؛ ممكن است برخي بگويند، ديوان محاسبات همين وظيفه را دارد. اما وظايف ديوان محاسبات يك بعدي است و مسائل مجلس را از بُعد درآمد و هزينه كنترل مي‌كند. به اين دليل است كه اگر همين امروز گزارشي درباره جعل سند و تخلفات سازماني ديگر به ديوان محاسبات ارسال شود، ديوان آنها را پيگيري نمي‌كند.
بنابراين نخستين مشكل در بحث بي‌سرانجام ماندن تحقيق و تفحص‌ها، مشكلات ريشه‌اي و ساختاري است.
3) مساله بعدي، فقدان تخصص در كميته‌هاي تحقيق و تفحص است. با آغاز هر طرح تحقيق و تفحص به دليل عدم آشنايي نمايندگان، طيف وسيعي از نيروها استخدام مي‌شوند، حقوق مي‌گيرند و قرارداد مي‌بندند و سپس بدون نتيجه خاصي از دايره فعاليت‌هاي مرتبط خارج مي‌شوند. هر كدام از كميته‌هاي تحقيق و تفحص حسابدار، مشاور، كارشناس و... مي‌گيرند بعد از مدتي مشخص نمي‌شود اين افراد به كار گرفته شده آيا در راستاي روشنگري و شفاف‌سازي عمل كرده‌اند يا نه؟
4) بسياري از طرح‌هاي تحقيق و تفحص در راستاي مسائل سياسي و جناحي آغاز مي‌شوند. در واقع نمايندگان براي فشار آوردن و همراه كردن وزارتخانه‌ها با خواسته‌هاي‌شان، اقدام به مطرح كردن طرح‌هاي تحقيق و تفحص مي‌كنند. به اين دليل است كه اصل موضوع شفاف‌سازي كنار مي‌رود و موضوع به رويارويي وزارتخانه، سازمان يا نهاد مورد نظر با نمايندگان خواستار تحقيق تقليل داده مي‌شود. در ادامه دستگاه يا وزارتخانه مورد نظر اگر همراهي لازم را با خواسته نمايندگان داشته باشد، اصل موضوع تحقيق و تفحص بلاموضوع مي‌شود.
5) در كل نبود زيرساخت‌هاي لازم، فقدان سازماني منسجم و ثابت در قوه مقننه كه روند بررسي ابهامات را در بخش‌هاي گوناگون سازماندهي كند، ريشه اصلي مشكلاتي است كه در طرح‌هاي تحقيق و تفحص به چشم مي‌خورد. به اين دليل است كه كمتر طرح تحقيق و تفحصي را مي‌توان پيدا كرد كه كمك شاياني به كشور كرده باشد. امروز هم در خصوص سازمان اوقاف يك چنين مشكلاتي وجود دارد؛ به گونه‌اي بر اساس اعلام نمايندگان مجلس درخواست تحقيق و تفحص از اوقاف به‌رغم ماه‌ها تلاش بدون نتيجه مانده است.