كيسه‌هاي خريد پلاستيكي رايگان را در فروشگاه‌هاي ايران پولي كنيم
مهدي نعمتي
يكي از بهترين و موثرترين راهكارهاي كاهش مصرف كيسه‌هاي خريد پلاستيكي حذف رايگان آن در فروشگاه‌ها و مراكز خريد و اضافه نمودن مبلغ آن به اقلام فاكتور خريد مشتريان است.
جمله زيبايي است «راه‌هاي تكراري به مسيرهاي تكراري ختم مي‌شوند» و اين جمله بسيار در مورد مديريت كاهش كيسه‌هاي پلاستيكي در ايران صادق است و فقط كافي است به خريدهاي دستگاه‌هاي اجرايي دولتي و غيردولتي از جمله شهرداري‌ها، سازمان محيط‌زيست، سازمان‌هاي مديريت پسماند، دانشگاه‌ها و بسياري از مجموعه‌هايي كه دغدغه‌شان فرهنگسازي و آموزش اهداف محيط‌زيستي و فرهنگ شهروندي است بنگريم، در خريدهاي جزئي فراواني كه كارپردازان آن مجموعه‌ها انجام مي‌دهند تا خريدهاي شخصي كارمندان آنان، ردپاي كيسه‌هاي پلاستيكي به وفور مشاهده مي‌گردد و سنخيتي بين گفتار و رفتار زيست‌محيطي آنان در عمل وجود ندارد و در سال‌هاي اخير كه روز جهاني بدون پلاستيك در تقويم محيط‌زيستي ايران در تاريخ 21 تير ماه نقش بسته است شاهد آن هستيم كه شعارهاي تكراري و كليشه‌اي «نه به پلاستيك» و «توزيع نمايشي كيسه‌هاي پارچه‌اي» از جمله اقدامات شاخصي است كه سال‌ها دارد باز تكرار مي‌شود و در حد تكرار هم باقي خواهند مي‌ماند و اثرگذاري آن ناچيز خواهد بود.
در يك بررسي ميداني در بسياري از فروشگاه‌هاي شهرهاي مختلف ايران شاهد آن هستيم كه استفاده از كيسه‌هاي خريد رايگان پلاستيكي حرف اول و آخر انتخاب اكثر شهروندان در زمان خريد را مي‌زند و به ندرت شهرونداني را مي‌توان ديد كه كيسه‌هاي جايگزين چند بار مصرف را به همراه خود دارند و استفاده مي‌نمايند. اين در حالي است كه با افزايش تحريم‌هاي بين‌المللي و قيمت ارز در سال‌هاي اخير شاهد افزايش قيمت خوراك تمام شده پتروشيمي‌ها و به دنبال آن افزايش قيمت چند برابري كيسه‌هاي پلاستيكي و ظروف يك‌بار مصرف در ايران هستيم. اتفاقي كه باعث گرديد در برخي مناسبت‌ها و پذيرايي‌ها بالاخص پذيرايي‌هاي مراسم‌هاي مناسبتي مذهبي به علت گراني ظروف يك‌بار مصرف از ظروف جايگزين چند بار مصرف استفاده گردد و نيز تعدادي از ايستگاه‌هاي پذيرايي مردمي به علت گراني ظروف يك‌بار مصرف برپا نگرديد يا ماهيت نوع پذيرايي آنها تغيير كرد و برعكس آن با رواج و افتتاح شعب متعدد فروشگاه‌هاي زنجيره‌اي و مراكز خريد شاهد افزايش مصرف‌گرايي و مراجعه شهروندان به اين مراكز و انجام خريدهاي‌هاي متنوع و دريافت انواع كيسه‌هاي خريد رايگان در اندازه‌ها و كيفيت‌هاي مختلف و بدون هيچ محدوديتي از طرف آن فروشگاه‌ها و مراكز خريد مي‌باشيم.
اين درحالي است كه بسياري از فروشگاه‌هاي زنجيره‌اي و بزرگ، سالانه مبالغ ميلياردي و فروشگاه‌هاي خرد مبالغ ميليوني جهت تامين و خريد كيسه‌هاي پلاستيكي و ارايه رايگان آن به مشتريان‌شان هزينه بدون برگشت مي‌نمايند و رضايت و مشتري‌مداري را اولويت تكنيك‌هاي فروش خود مي‌دانند.
شواهد نشان داده است ايرانيان هرگاه در محدوديت و ممنوعيت قرار بگيرند متناسب با آن، تغيير رفتار و سازگاري انجام مي‌دهند، در سال‌هاي اخير در زمينه آموزش و فرهنگسازي جهت كاهش استفاده از كيسه‌هاي پلاستيكي فعاليت‌هاي صورت پذيرفته كه منجر به اصلاح و بازدارندگي نشده و اكنون آزموده را آزمودن خطاست و نياز به اقداماتي هست كه منجر به تغيير گردد و يكي از بهترين و موثرترين راهكارهاي تغيير و كاهش مصرف كيسه‌هاي خريد پلاستيكي، حذف رايگان آن در فروشگاه‌ها و اضافه نمودن مبلغ آن به اقلام فاكتور خريد مشتريان مي‌باشد.
اعمال تعرفه سبز بر همه كيسه‌هاي يك‌بار مصرف ازجمله پلاستيكي، كاغذي و مواد تجزيه‌پذير از اهداف برخي كشورها مي‌باشد كه آن را دنبال و اجرا مي‌نمايند. در بسياري از كشورها فروشگاه‌ها موظف به ارايه كيسه‌هاي يك‌بار مصرف رايگان نيستند و هدف از اين كار را تغيير رفتار مصرف‌كننده براي حفاظت از محيط‌زيست مي‌دانند و مبلغ هر كيسه پلاستيكي به فاكتور خريد شهروندان اضافه و محاسبه مي‌گردد. در كشور تركيه با شروع انجام طرح پولي شدن كيسه‌هاي پلاستيكي در فروشگاه‌ها، مصرف كيسه‌هاي پلاستيكي حدود ۷۰درصد كاهش پيدا كرد، به‌گونه‌اي كه ميزان مصرف سالانه هر شخص در تركيه از ۴۴۰ عدد كيسه پلاستيكي در سال ۲۰۱۸، به ۹۰ كيسه پلاستيك در سال ۲۰۱۹ و ۴۰ عدد كيسه پلاستيكي در سال ۲۰۲۵ كاهش پيدا مي‌كند. همچنين در كشور انگليس پس از پولي شدن كيسه‌هاي پلاستيكي پس از يك سال، مصرف كيسه پلاستيكي 85درصد كاهش پيدا كرد و در كشورهاي ولز، ايرلند شمالي و اسكاتلند نيز يك سال پس از پولي شدن كيسه‌هاي پلاستيكي خريد استفاده از آنها به ترتيب 76درصد، 71درصد و 80درصد كاهش يافت.
اين درحالي است كه طبق آمار غيررسمي ميزان توليد كيسه‌هاي پلاستيكي در ايران بيش از 177 هزار تن معادل 490 تن در روز مي‌باشد و هر شهروند ايراني ميانگين روزانه سه عدد كيسه پلاستيكي مصرف مي‌نمايد كه ميانگين عمر هر كيسه 12 دقيقه تخمين زده شده است و هيچ آماري از كاهش مصرف استفاده شهروندان از كيسه‌هاي پلاستيكي با الگوی مشخص در ايران مشاهده نمي‌شود.
پس از سال‌ها در ايران در راستاي حفظ سلامت جامعه برابر اثرات سوء ناشي از رهاسازي كيسه‌هاي پلاستيكي سبك‌وزن در محيط‌زيست و همچنين توليد ميكروپليمرها (ريزپلاستيك) در طبيعت و با هدف كمك به توسعه پايدار و كاهش اثرات زيست‌محيطي پلاستيك‌ها برمبناي اقتصاد چرخشي (توسعه بازيافت) و اقتصاد زيستي (توسعه پلاستيك‌هاي زيست تخريب‌پذير)، هيات وزيران «آيين‌نامه كاهش‌هاي پلاستيكي مصرف كيسه» را در مهر ماه 1401 به تصويب رساند و در ماده 3 اين آيين‌نامه به ممنوعيت توزيع رايگان كيسه‌هاي پلاستيكي به جز ميوه‌فروشي‌ها در راستاي كاهش توليد پسماند و محدود نمودن توليد، توزيع و مصرف كيسه‌هاي پلاستيكي اشاره نموده و در اجراي ماده (۴) قانون، وزارت صنعت، معدن و تجارت‌را با همكاري وزارت كشور موظف دانسته حسب مورد ظرف سه ماه از تاريخ ابلاغ اين آيين‌نامه، شيوه نامه‌هاي مربوط را با لحاظ موارد ارايه شده تهيه و اجرا كند. ذكر اين نكته الزامي است كه مهم‌ترين ضعف قانون مديريت پسماندها از زمان تصويب در سال 1383 تاكنون قابليت اجرا و ضمانت اجرايي آن مي‌باشد و همچنين تدوين شيوه‌نامه‌هاي مرتبط با آيين‌نامه اجرايي قانون مديريت پسماندها كه برخي از اين شيوه‌نامه يا اصلا تدوين نگرديد يا پس از ساليان سال تدوين و ابلاغ گرديد.
حال در شرايطي كه به ازاي هر تراكنش مالي از موديان مالياتي، ماليات بر درآمد دريافت مي‌شود و ماليات دستگاه پوز و كارت‌خوان‌ها براساس قانون پايانه‌هاي فروشگاهي و سامانه موديان اجرا و نيز بهاي خدمات مديريت پسماند واحدهاي غيرمسكوني توسط شهرداري‌ها از آنها دريافت مي‌گردد، اهدای كيسه‌هاي رايگان از طرف فروشگاه‌ها و مراكز خريد به مشتريان‌شان تحت عنوان مشتري‌مداري منطقي به نظر نمي‌رسد و بهتر است قبل از هر تصميم‌گيري اسلوموشني كه در راستاي كاهش توليد پسماند و محدود نمودن توليد، توزيع و مصرف كيسه‌هاي پلاستيكي توسط دستگاه‌هاي اجرايي گرفته مي‌شود، كسب و كارها بالاخص فروشگاه زنجيره‌اي، جزو و مراكز خريد نسبت به پولي كردن كيسه‌هاي خريد پلاستيكي اقدام و هزينه‌هاي حاصل از اين تغيير را صرف راهكارهاي مشتري‌مداري‌شان نمايند كه درنهايت خواسته يا ناخواسته همسو با اهداف محيط‌زيستي در كاهش توزيع و مصرف كيسه‌هاي خريد پلاستيكي و حفاظت و صيانت از محيط‌زيست شهري گام‌هاي موثري بر خواهند داشت.
كارشناس و پژوهشگر مديريت پسماند