«اعتماد» سناريوهاي معامله بزرگ بايدن در خاورميانه را بررسي مي‌كند
نامعادله صلح ميان عربستان و اسراييل
محمدرضا ستاري
روز جمعه بود كه اعلام شد، جيك ساليوان مشاور امنيت ملي دولت بايدن در سفري به عربستان با محمد بن سلمان وليعهد سعودي در جده ديدار كرده است. طبق روال معمول از چنين ديدارهايي عنوان شد كه دو طرف به منظور دستيابي به يك ديدگاه مشترك جهت صلح و امنيت خاورميانه گفت‌وگو كرده‌اند، اما در لابه‌لاي خطوط اين سفر بحثي جدي‌تر مطرح است؛ اينكه مشاور امنيت ملي رييس‌جمهوري امريكا در سفرش به عربستان به دنبال ايجاد زمينه‌اي براي عادي‌سازي روابط ميان سعودي‌ها با اسراييلي‌ها بوده است؛ موضوعي كه هر چند پس از عادي‌سازي روابط برخي كشورهاي عربي مانند امارات و بحرين با اسراييل همواره مطرح شده، اما با توجه به تحولات صورت گرفته به خصوص در طول دو سال اخير همچنان بحث برقراري رابطه ميان رياض و تل‌آويو در هاله‌اي از ابهام قرار دارد.
البته لازم به ذكر است كه سعودي‌ها مدتي است كه چه در پشت پرده و چه به صورت عيان روابط و توافقاتي را با اسراييل كليد زده‌اند، اما اينكه آنها نيز مانند برخي كشورهاي عربي در راستاي توافق ابراهيم به صورت رسمي عادي‌سازي روابط با اسراييل را قبول كنند، خود داراي مولفه‌ها، ابهامات و در عين حال سوالاتي جدي است. در اين رابطه نشريه نشنال اينترست در كنفرانسي مجازي كه چند روز پيش با حضور سه نفر از تحليلگران ارشد امريكايي برگزار شد، گزارش داده كه دولت بايدن همواره به دنبال ميانجي‌گري براي برقراري ارتباط رسمي ميان عربستان و اسراييل بوده و در اين خصوص در چارچوب توافق ابراهيم اقدامات گسترده‌اي نيز انجام داده است؛ اما به نظر مي‌رسد كه سعودي‌ها به اين سادگي‌ها زير بار چنين توافقي نرفته و به دنبال امتيازگيري‌هاي اساسي در قبال اين قضيه هستند.
در واقع آنها در كنار تمايل به ايفاي نقش در تنش‌زدايي ميان فسلطيني‌ها و صهيونيست‌ها، چند درخواست اصلي نيز از ايالات متحده دارند. نخست يك تضمين امنيتي كه دسترسي آسان‌تر به تسليحات امريكايي را نيز در بر داشته باشند. همچنين سعودي‌ها خواستار حمايت و همكاري امريكا در قبال توسعه صنعت اتمي كشورشان نيز هستند. در اين راستا سوالاتي كه مطرح مي‌شود كه پاسخ به آنها مي‌تواند به ميزان زيادي از ابهامات موجود در اين مساله بكاهد. نخست اينكه چشم‌انداز موفقيت امريكايي‌ها براي اين طرح چيست؟ آيا آنها حاضر مي‌شوند كه نوعي تضمين امنيتي به عنوان متحد اصلي غير ناتو به عربستان بدهند؟ آيا حمايت واشنگتن از عربستان در زمينه توسعه فناوري هسته‌اي، منجر به پيچيدگي بيشتر معادلات امنيتي در خاورميانه نخواهد شد؟ يا اينكه با توجه به سردي روابط ميان رياض و واشنگتن و همچنين اختلافات اساسي كه دولت بايدن با نتانياهو دارد تا چه حد زمينه براي رقم خوردن نهايي عادي‌سازي ميان عربستان و اسراييل مهيا است؟
معامله بزرگ بايدن
در اين رابطه شبكه خبري الجزيره در گزارشي با بيان اينكه ديدار روز جمعه ساليوان با بن سلمان، دومين ديدار حضوري آنها در مدت زمان كوتاهي بوده و سفر اخير آنتوني بلينكن وزير خارجه امريكا به جده نيز همگي بيانگر عزم دولت بايدن براي كنار گذاشتن اختلافات با عربستان سعودي در شرايط كنوني است، آورده كه توافق سال گذشته ميان ايران و عربستان، اميدهاي امريكا به عادي‌سازي روابط سعودي‌ها با اسراييل را افزايش داده است. به همين خاطر است كه شاهد بوديم در ماه گذشته ميلادي، آنتوني بلينكن وزير خارجه امريكا به آيپك صراحتا اعلام كرد كه كاخ سفيد به دنبال ايفاي يك نقش اساسي در عادي‌سازي روابط رياض با تل‌آويو است. در اين ميان هر چند كه صهيونيست‌ها به خصوص دولت تندروي نتانياهو از چنين ابتكاري از سوي واشنگتن استقبال كرده و آن را برگ برنده مهمي براي خود محسوب مي‌كنند، اما به گفته بسياري از ناظران، عادي‌سازي روابط آن هم به صورت رسمي مانند كاري كه امارات، بحرين و سودان انجام داده‌اند از سوي عربستان با موانعي مهم و جدي روبه‌رو است. نخست اينكه به‌طور قطع رياض بدون گرفتن امتيازات اساسي از ايالات متحده زير بار چنين توافقي نخواهد رفت. از سوي ديگر سعودي‌ها يكي از شروط خود براي روابط رسمي با اسراييل را توقف و عقب‌نشيني صهيونيست‌ها از شهرك‌سازي در كرانه باختري عنوان كرده‌اند. امري كه نه تنها تحقق نيافته بلكه با شدت بيشتري در اين منطقه دنبال مي‌شود؛ حتي ميزان خشونت‌ها در كرانه باختري از سوي شهرك‌نشينان صهيونيست به ميزاني بالا رفته كه طبق اعلام سازمان ملل سال 2022، مرگبارترين سال براي فلسطينيان در كرانه باختري بوده است. علاوه بر اين، علي‌رغم تلاش‌هاي ايالات متحده به منظور عادي‌سازي روابط ميان عربستان و اسراييل، تمامي شواهد گوياي آن است كه دولت بايدن دچار واگرايي‌هاي اساسي با دولت بنيامين نتانياهو شده است؛ به‌طوري كه نه تنها برخي تحليلگران نزديك به دموكرات‌ها از لزوم تجديدنظر در رابطه با حمايت از اسراييل صحبت مي‌كنند، بلكه كاخ سفيد در اقدامي معنادار علاوه بر اينكه حاضر به دعوت از نتانياهو نشده، بلكه اقدامات وي در راستاي اصلاحات قضايي را نيز به شدت و به صورت علني مورد انتقاد قرار داده است. در چنين شرايطي است كه توماس فريدمن روزنامه‌نگار نيويورك تايمز كه هفته گذشته با جو بايدن در كاخ سفيد ديدار كرده است، در نامه‌اي سرگشاده از رييس‌جمهوري امريكا خواسته تا اسراييل را نجات دهد؟ طبق گزارشي كه در اين خصوص ميدل ايست‌اي منتشر كرده، فريدمن در نامه خود هشدار داده كه در صورت اشغال كامل كرانه باختري توسط دولت نتانياهو و در سايه تنش‌هاي گسترده‌اي كه اصلاحات قضايي در ساختار رژيم ايجاد كرده است، چنين اقداماتي مي‌تواند علاوه بر منافع امريكا به بي‌ثباتي بيشتر در خاورميانه دامن بزند. اين روزنامه‌نگار مشهور امريكايي همچنين در ادامه تاكيد مي‌كند كه اقدامات نتانياهو، تير خلاصي بر احتمال عادي‌سازي روابط اسراييل با عربستان خواهد بود؛ موضوعي كه منافع امريكا را به خطر خواهد انداخت.
با اين حال وي در مقاله‌اي ديگر تحت عنوان، بايدن به فكر معامله بزرگ در خاورميانه است، اشاره مي‌كند: هر چند طي ديدارم با بايدن در كاخ سفيد از او خواستم تا نتانياهو را براي توقف اصلاحات قضايي متقاعد كند، اما اين تمامي محور صحبت‌هاي ما نبود. بايدن به دنبال يك معاهده امنيتي با رياض است تا بتواند روابط عربستان با اسراييل را عادي‌سازي كند. هر چند كه اين مسير طولاني و دشوار است، اما امتيازدهي گسترده امريكا به بن سلمان و همچنين برد ديپلماتيك نتانياهو از اين قضيه، به صورت كلي قواعد بازي در خاورميانه را تغيير خواهد داد. به همين دليل است كه حالا توپ در زمين نتانياهو قرار دارد؛ زيرا او اكنون مجبور است بين اشغال كامل كرانه باختري يا صلح با عربستان يكي از انتخاب كند.
نامعادله عادي‌سازي روابط
اين موارد درحالي مطرح مي‌شود كه علي‌رغم تلاش‌هاي امريكا، تحقق صلح ميان عربستان و اسراييل با وجود آنكه دو طرف داراي روابطي غيررسمي هستند، چندان نيز ساده نبوده و به نوعي تبديل به يك نامعادله شده است. از يك‌سو روابط رياض و واشنگتن به واسطه مسائل و تحولات مختلف چندان مانند سابق گرم نبوده و ايالات متحده از تعميق روابط سعودي‌ها با چين به خصوص در بحث پترو- يوان نگران است. به همين دليل شايد حاضر به امتيازدهي به رياض باشند، اما موضوع هسته‌اي و يك تضمين امنيتي جديد به رياض ممكن است وضعيت را در منطقه متشنج‌تر از قبل كند.
از سوي ديگر با توجه به روابط سردي كه اكنون به صورت بي‌سابقه‌اي ميان دولت امريكا با دولت نتانياهو وجود دارد، بحث عادي‌سازي روابط اسراييل با عربستان بدون درنظر گرفتن حقوق فلسطينيان، وضعيت بغرنج و حساس كرانه باختري و نيز بحران سياسي و امنيتي در رژيم صهيونيستي يك جايزه بزرگ براي دولت تندرو و افراطي نتانياهو محسوب مي‌شود كه بعيد است كاخ سفيد حداقل تا زماني كه نتانياهو نخست‌وزير است حاضر به دادن امتيازاتي گسترده به او و دولتش باشد؛ مگر اينكه آنها به اين نتيجه رسيده باشند كه عمر دولت نتانياهو كوتاه‌تر از آن چيزي است كه تصور مي‌شود. در اين صورت از يك جنبه موانع پيش روي آنها برداشته شده و تنها متقاعد كردن بن سلمان براي ورود به اين معامله باقي مي‌ماند.
از سوي ديگر جو بايدن در شرايطي روز جمعه در كمپين انتخاباتي خود گفته كه شايد توافقي با عربستان در راه باشد كه برخي تحليلگران معتقدند اگر برخلاف پيش‌بيني‌ها، دولت نتانياهو بتواند از بحران اصلاحات قضايي عبور كرده و آن را اهرمي براي تحكيم كردن قدرت خود در ساختار رژيم صهيونيستي قرار دهد، به احتمال خيلي زياد، تنش‌ها در سرزمين‌هاي اشغالي افزايش يافته و در عين حال بحث عادي‌سازي روابط ميان رياض و تل‌آويو نيز حداقل در ميان مدت تنها روي كاغذ باقي خواهد ماند.