نيش كشنده «سيه‌مار» بر باورهاي مردم بلوچ!
محمد بلوچ‌زهي
با تداوم سرازير شدن غيرمعمول «سيه‌مار»ها طي روزها و هفته‌هاي اخير به سكونتگاه‌هاي انساني در اقصي‌نقاط بلوچستان و نيز به دنبال آن مرگ تراژديك چندين نفر ازجمله سه كودك بر اثر گزش اين نوع از مارهاي بومي كشنده در ماه‌هاي گذشته، نبايد از نظر دور داشت كه تعارض ميان جامعه محلي و اين مارهاي بومي به طرز جدي و بي‌سابقه‌اي افزايش يافته است.
متاسفانه گزارش ظاهر شدن غيرمعمول و به يك‌باره سروكله «سيه‌مار»ها به مناطق مختلف كوهستاني و روستايي بلوچستان در شبكه‌هاي اجتماعي و انعكاس فوت چندين نفر بر اثر «سيه‌مار» گزيدگي، بر وحشت جامعه محلي افزوده و همين امر مزيد بر علت شده تا بسياري براي رفع خطر و در امان ماندن از نيش مرگبار «سيه‌مار» پا روي باورهاي محيط زيستي نياكان خويش گذاشته و دست به اقدام غيرمعمول كشتن اين خزندگان نادر بزنند كه پيش از اينچنين اقدامي در فرهنگ بلوچ تابو محسوب مي‌شده و نحس!
مردم بلوچ از قديم‌الايام بر حفاظت از گونه‌هاي نادر جانوري كم‌شمار بسيار تاكيد داشته و نيز باتوجه به معدود بودن «سيه‌مار»هاي بلوچستان كشتن و از بين بردن آنها در فرهنگ بلوچ امري ناميمون و نكوهيده تلقي مي‌شده و به همين سبب است كه در سال‌هاي اخير شاهد رشد قابل توجه جمعيت «سيه‌مار»ها بوده‌ايم. قبل از هر چيز بايد توجه داشت و تاكيد كرد كه سرازير شدن غيرمعمول و چشمگير اين نوع از مارهاي بومي بلوچستان به سكونتگاه‌هاي انساني كه از قضا همواره تاكيد شده داراي جمعيت بسيار اندكي هستند، نيازمند بررسي‌هاي بيشتر است، اما اين پيشامد مي‌تواند چند گمانه را تقويت كند.
نخست نبايد فراموش كرد كه تا پيش از اين «سيه‌مار» چه در طبيعت يا مناطق مسكوني كمتر مشاهده شده و اين خود مويد بسيار انسان گريز و البته نادر بودن اين‌گونه از مار بومي كبرا در بلوچستان بوده؛ اما حال چنين پرسشي پيش خواهد آمد كه اكنون چرا سروكله انبوه اين مارهاي كم‌شمار به يك‌باره در سكونتگاه‌هاي انساني چشمگير شده؟! سرازير شدن غيرمعمول «سيه‌مار»ها به سكونتگاه‌هاي انساني مي‌تواند ريشه در تغييرات اقليمي و آب‌وهوايي داشته باشد و تخريب محيط زيست. باتوجه به افزايش دماي طاقت‌فرسا و كم‌سابقه تابستان امسال مارها براي جان به در بردن از اين گرماي كشنده ناچار هستند به مكان‌هاي خنكي چون مناطق مسكوني پناه ببرند.
پناه بردن ناگهاني «سيه‌مار»ها به مناطق مسكوني كه بنا بر اظهار افراد مسن و صاحب تجربه محلي اتفاقي كم‌سابقه است و هراس و تعجب مردم بلوچ را نيز در پي‌داشته، خود گوياي چند علت است كه نخستين آن از بين رفتن زيستگاه‌هاي طبيعي «سيه‌مارها» و تخريب بي‌رويه پوشش گياهي طبيعت بلوچستان مي‌تواند باشد كه تاكنون بي‌هيچ صيانت و حفاظتي به حال خود رها شده. بي‌ترديد اگر محيط‌بان در زيستگاه‌هاي مهم «سيه‌مار» به كار گرفته مي‌شد و استخدام و حضور سازماني ماموران حفاظت از محيط زيست براي آموزش‌هاي لازم در اين خصوص پررنگ مي‌بود اكنون شاهد روزافزون تعارض ميان حيات وحش و جامعه محلي نمي‌بوديم.
دوما رويت شمار قابل توجهي از اين‌گونه مارهاي نادر در زيستگاه‌هاي انساني به اين معنا مي‌تواند باشد كه باورهاي عاميانه محيط زيستي براي صيانت از اين جانور كم‌شمار موثر بوده و سبب افزايش جمعيت «سيه‌مار»هاي نادر شده. اما در پس اين رخداد، بي‌توجهي نسل جديد بر پايبندي به باورهاي محلي و كشتار «سيه‌مار»ها سبب نابودي احتمالي اين‌گونه مار بومي در خطر انقراض خواهد شد كه از قضا از معدود خزندگاني است كه به ثبت جهاني نيز رسيده.
حال بي‌آنكه طبيعت و حيات وحش بلوچستان از نعمت سازماني پاسباني بهره‌مند شود همين كاركرد باورهاي محيط زيستي در فرهنگ بلوچان سبب مصون ماندن طبيعت و حيات وحش آن از هرگونه گزنده شده، اما اكنون اگر محيط زيست نسبت به اين مساله بيش از اين بي‌تفاوت بماند بي‌ترديد ديري نخواهد پاييد كه تعارض به وجود آمده بين انسان و «سيه‌مار» همچون نيش كشنده اين مار سمي همه باورهاي عاميانه محيط زيستي بلوچان را از پاي درآورد!
پس تا دير نشده دولت و به‌تبع آن محيط زيست براي حفاظت از جان مردمي كه در محدوده‌هاي زيستگاهي «سيه‌مار» سكنا گزيده‌اند دست به كار شده و نيز سازمان‌هاي مردم‌نهاد در كنار آن آستين بالا بزنند و نخست با واردات فوري واكسن پادزهر «سيه‌مار» سپس آموزش‌هاي لازم جمعيت هدف و از همه مهم‌تر توزيع تخت و پشه‌بند كه براي دولت هزينه چنداني نيز در بر نخواهد داشت خطر افزايش تعارض بين جامعه محلي و حيات وحش را جدي گرفته تا بيش از اين با كشتار «سيه‌مار»ها مرگ باورهاي محيط زيستي مردم رقم نخورد.
بدون ترديد تهي شدن و بي‌اعتقادي انسان امروزي به ويژه نسل جديد به باورهاي متعالي و بازدارنده محيط زيستي به مراتب هزينه‌هاي هنگفت‌تر و جبران‌ناپذيري را بر دولت تحميل خواهد كرد. بنابراين بيش از اين درنگ جايز نيست و بايد به فوريت دست به اقدام زد تا هراس نيش «سيه‌مار» هم اين جانور در خطر انقراض را سربه‌نيست نكند و هم اينكه باورهاي عاميانه محيط زيست محور مردم را منقرض!