كلامِ شريف

كساني كه با كلام اسلامي و به ويژه كلام شيعه آشنايي دارند، مي‌دانند كه سيدمرتضي علم‌الهدي(ره) جايگاهي بس رفيع و بلندپايه در ميان متفكران و متكلمان اماميه دارد. برادر او شريف رضي(ره) البته به واسطه كتاب «نهج‌البلاغه» نزد ما شناخته‌ شده‌تر است. سيدمرتضي كه شايد مهم‌ترين شاگرد شيخ مفيد و استاد شيخ طوسي بود، با آثار، نوشته‌ها و تربيت شاگرداني كه پروراند تاثيري بي‌بديل در انديشه و كلام شيعي از خود برجاي گذاشت. علي بن حسين بن موسي (۳۵۵-۴۳۶ق) مشهور به «شريف مرتضي» فقيه و متكلم امامي و از شخصيت‌هاي پرنفوذ اجتماعي شيعه در دوره آل‌بويه بود. سيد مرتضي مانند پدر و برادرش سيد رضي، مدتي نقيب طالبيان، اميرالحاج و رييس ديوان مظالم بود و در بغداد زندگي مي‌كرد و نزد خلفاي عباسي و حاكمان آل‌بويه احترام ويژه‌اي داشت. سيد مرتضي بر حجيت عقل در عقايد و مباحث كلامي تاكيد و علاوه بر آن، در انديشه‌هاي فقهي خود نيز رويكردي عقل‌گرايانه داشته است. وي از پيشگامان روش اجتهادي در فقه شيعه دانسته شده است كه برخلاف اخباريان، در استنباط احكام از ادله عقلي بهره مي‌برده است. آثار بسياري در فقه، اصول فقه، تفسير قرآن از او بر جاي مانده است. سيد مرتضي همانند استادش شيخ مفيد، حجيت خبر واحد را انكار مي‌كرده است. به باور او، استناد به خبر واحد نه‌تنها در موضوعات اعتقادي جايز نيست، بلكه در استنباط احكام فقهي نيز راهي ندارد.  
با وجود اهميتي كه سيدمرتضي در كلام شيعه دارد اما آثار چنداني از او يا درباره او به فارسي منتشر نشده است. اما به تازگي كتابي به قلم پروفسور حسن انصاري استاد تاريخ و كلام شيعه درباره وي به زبان فارسي به چاپ رسيد كه مي‌تواند تاحدودي خلأ پيشين را جبران كند. 
انصاري استاد موسسه مطالعاتي پيشرفته پرينستون امريكا است كه پيش از اين مقالات متعددي به زبان‌هاي فارسي، انگليسي و عربي از وي در مدخل‌هاي دائره‌المعارف بزرگ اسلامي، دانشنامه ايرانيكا و... به چاپ رسيده است. همچنين كتاب‌هايي از وي به فارسي و انگليسي منتشر شده كه از آن جمله مي‌توان به «ميان كلام و فلسفه» (نشر كتاب رايزن) و «تشيع امامي در بستر تحول» (نشر ماهي) اشاره كرد. به تازگي نيز چهار مجلد به نام‌هاي «از ميراث غلات»، «زيديه در ايران»، «جستارهايي درباره ادبيات كراميه خراسان» و همين كتاب «شريف مرتضي و جايگاه او در تاريخ الهيات اسلامي» توسط انتشارات علمي منتشر شده است.
چنان‌كه از عناوين اين كتاب‌ها فهميده مي‌شود، انصاري محور پژوهش‌هاي خود را موضوعاتي قرار داده كه كمتر درباره آنها به ويژه به زبان فارسي كتابي منتشر شده باشد. 
براي نمونه درباره شريف مرتضي در حد اطلاع راقم اين سطور اثر مستقلي وجود نداشت مگر دو كتاب «انديشه سياسي سيد مرتضي» نوشته محمود شفيعي (انتشارات بوستان كتاب) و كتاب «ميراث مرتضوي» نوشته حميد عطايي نظري (نشر طه). كتاب دوم هم البته به تازگي منتشر شده و مجموعه‌اي از مقالات است كه از قضا يكي از مقالاتش ترجمه‌اي است از مقاله دكتر حسن انصاري. 
ويژگي كتاب انصاري درباره شريف مرتضي اين است كه در آن چندان به اموري از قبيل زندگي و مسائل پيراموني شخصيت سيدمرتضي نپرداخته و مستقيما آراي كلامي وي را مورد توجه قرار داده است. كتابي با موضوع كاملا تخصصي كه البته به سبب قلم روان و ادبيات معلم‌گونه انصاري، مخاطبان غيرمتخصص اما علاقه‌مند نيز حتما مي‌توانند از آن بهره كافي ببرند. 
«شريف مرتضي و جايگاه او در تاريخ الهيات اسلامي» در پنج فصل كلي تنظيم شده است كه به ترتيب عبارتند از: 
1- شريف مرتضي و نظريه امامت؛ در اين فصل به مسائلي از قبيل نظريه امامت شريف مرتضي و شيخ طوسي و رديه‌هاي اهل سنت، نقد امامت شيعي از صاحب‌عباد تا قاضي عبدالجبّار معتزلي، بحث امامت از هشام‌بن حكم تا تلخيص الشافي شيخ طوسي، اختلاف نظر شيخ طوسي و شريف مرتضي درباره موضوع علم امام، برداشتي نادرست از كلام شريف مرتضي درباره حادثه كربلا و... پرداخته شده است.
2- شريف مرتضي به مثابه يك متكلم بهشمي؛ در اين فصل به مباحثي چون شريف مرتضي و معتزله، شريف مرتضي و ابن‌سينا، رديه شريف مرتضي بر فلاسفه، معتزله و امالي نويسي و كتاب‌هاي شريف مرتضي و حاكم جشمي و... پرداخته شده است.
3- شريف مرتضي و اصول فقه؛ در اين فصل نيز به مسائلي از قبيل كتابي كه شريف مرتضي براي تدريس خارج اصول فقه چه كتابي را مبنا قرار داده بود؟ جاي خالي الذريعه مرتضي در آموزش اصول فقه، يك نمونه از برخورد آگاهانه شريف مرتضي با جعل حديث و... پرداخته شده است.
4- اعتبارسنجي ميراث منسوب به شريف مرتضي؛ در اين فصل هم مواردي از قبيل تفسير منسوب به شريف مرتضي درباره سوره «هل اتي» و نكته‌هايي درباره آثار وي مورد بررسي قرار گرفته است.
5- ميراث مكتوب شريف مرتضي؛ در آخرين فصل اين كتاب به مباحثي از قبيل بر آثار شريف مرتضي چه رفته است؟ رساله ردّ سهوالنّبي اثر شيخ مفيد يا شريف مرتضي، نسخه‌هاي نهج‌البلاغه و كتاب‌هاي شريف مرتضي در يك كتابخانه سني در دمشق قرن هفتم و... پرداخته شده است. 
«شريف مرتضي و جايگاه او در تاريخ الهيات اسلامي» نوشته حسن انصاري توسط انتشارات علمي در 386 صفحه منتشر شده است و هم‌اكنون در دسترس علاقه‌مندان به كلام شيعه قرار دارد.