دو روز قبل نيكول پاشينيان، نخست‌وزير ارمنستان اعلام كرد كه وضعيت در ايروان در آستانه انفجار است، چراكه آذربايجان نيروهاي خود را در مرز با ارمنستان و در خط تقسيم با قره‌باغ بسيج كرده است. او تاكيد كرده در يك هفته گذشته وضعيت نظامي- سياسي در منطقه به‌طور چشمگيري بدتر شده و دليل آن اين است كه آذربايجان از چند روز پيش نيروهاي خود را در امتداد خط تماس بين قره‌باغ و مرز ارمنستان و آذربايجان مستقر كرده است. به همين دليل وضعيت موجود، جامعه بين‌المللي و كشورهاي عضو شوراي امنيت سازمان ملل را ملزم به اتخاذ تدابير جدي براي جلوگيري از انفجار جديد در منطقه مي‌كند. صحبت‌هاي نخست‌وزير ارمنستان در حالي مطرح مي‌شود كه به نظر مي‌رسد با توجه به تحركات مشكوك آذربايجان، باكو با حمايت برخي از متحدان خود نظير تركيه و اسراييل به صورت جدي‌تري به دنبال احداث دالان زنگزور در استان سيونيك ارمنستان است؛ امري كه در صورت تحقق آن به ميزان قابل‌توجهي موقعيت ژئوپليتيكي ايران در معرض تهديد قرار گرفته و مسير اتصال ترانزيتي كشور به گرجستان، روسيه و اروپا به دست آذربايجان مي‌افتد. كشوري كه به خصوص در طول سه سال گذشته از هرگونه تنش‌آفريني و جنگ لفظي با ايران خودداري نكرده و اكنون قصد دارد با ايجاد چنين دالاني به بحراني بزرگ در منطقه دامن بزند. در همين راستا هر چند كه ايران همواره اعلام كرده كه هرگونه تغيير در مرزها را نمي‌پذيرد و حتي حسين اميرعبداللهيان هفته گذشته در ديدار با هاكان فيدان وزير خارجه تركيه در تهران به صراحت چنين موضوعي را دوباره مطرح كرد، اما خبرهاي جسته و گريخته از سوي برخي رسانه‌ها حاكي از آن است كه طي روزهاي اخير تحركات و اتفاقات تازه‌اي در منطقه در حال رخ دادن است؛ به‌طوري‌كه برخي منابع غيررسمي اعلام كرده‌اند كه ايران از طريق تماس‌هاي ديپلماتيك به آذربايجان در اين خصوص هشدار داده و حتي برخي واحدهاي نظامي ايران نيز به مرز گسيل شده‌اند. در اين رابطه همزمان با اينكه هياتي نظامي از ايران روز گذشته با وزير دفاع آذربايجان در باكو ديدار كرده است، به تازگي سيد ابراهيم رييسي در گفت‌وگوي تلفني با نيكول پاشينيان نخست‌وزير ارمنستان روي سه موضوع تاكيد داشته است؛ نخست اينكه هرگونه تغيير ژئوپليتيك و مرزهاي منطقه خط قرمز ايران است. دوم اينكه غير از فرمت ۳+۳، همكاري با هر بيگانه، اجراي رزمايش با آنها و سفرهاي مشكوك فقط اوضاع را پيچيده مي‌كند. همچنين ايران آماده هر گونه كمك به دو طرف براي حل‌وفصل موضوع است.
علاوه بر اين در چنين شرايطي قرار است طي روزهاي آينده يك مانور مشترك نيز ميان ارمنستان و امريكا در منطقه برگزار شود. امري كه به‌شدت با مخالفت روسيه مواجه شده و مسكو بر سر اين قضيه سفير ايروان را احضار كرده است.
در همين رابطه عبدالرضا فرجي‌راد، مدير كل سابق شوراي راهبردي روابط خارجي، سفير پيشين ايران در نروژ و مجارستان و استاد ژئوپليتيك دانشگاه در گفت‌وگويي كه با «اعتماد» داشته درخصوص پيشينه درگيري‌ها ميان آذربايجان و ارمنستان و اينكه تحولات فعلي چگونه در حال رقم خوردن است، توضيح مي‌دهد: مساله آذربايجان و ارمنستان تنها معطوف به دو كشور نبوده و چند بازيگر مهم نيز در خصوص بحران كنوني قفقاز دخيل هستند. موضوع اين است كه الهام علي‌اف تصرف بخشي از قره‌باغ را براي خودش قطعي دانسته كه بايد به گونه‌اي در مرحله بعدي ارتباط مستقيم كشورش با نخجوان را نيز برقرار كند. لذا از آنجا كه اكنون ارمنستان در موضع ضعف قرار دارد به هر طريق از استان سيونيك دالاني را براي اتصال به نخجوان احداث كند كه اين مسير دراختيار باكو قرار داشته باشد، چراكه مي‌دانيم نخجوان از سرزمين اصلي آذربايجان جداست و اكنون به صورت دو پاره قرار دارد. در اين ميان قاعدتا ايران با احداث دالان زنگزور مخالف است زيرا در صورت رقم خوردن چنين مساله‌اي، ارتباط ايران با شمال يعني ارمنستان، روسيه، گرجستان و حتي اروپا قطع شده و پس از آن عبور و مرور ايران بايد با اجازه باكو صورت بگيرد. در نتيجه ايران از لحاظ ژئوپليتيك محدود شده و از اين طريق آزادي عمل سابق را از دست خواهد داد. بنابراين با توجه به تحولات صورت گرفته در طول دو الي سه سال اخير، سياست باكو نشان داده كه علي اف به دنبال ايجاد چنين دالاني در استان سيونيك ارمنستان است.
البته پيش از اين دو بار نيروهاي ايراني لب مرز مستقر شده و آذربايجاني‌ها نيز وارد موضع احتياطي شدند. اما حالا باتوجه به اينكه امروز ارمني‌ها مقداري به امريكا نزديك شده و از روسيه دور شده‌اند، به نظر مي‌رسد كه باكو خيالش از سمت مسكو راحت شده است. حتي اين‌طور به نظر مي‌رسد كه روسيه شايد چندان بدش نيايد كه با اقدامات آذربايجان، مقداري ارمنستان در اين خصوص تنبيه شود. اما از موضوع داخلي دو كشور كه بگذريم، بازيگران ديگري مانند اسراييل و تركيه نيز در اين قضيه دخيل هستند. در وهله نخست اسراييل خواستار ايجاد نوعي تلاطم در منطقه است. اين بدان معناست كه چنين تلاطمي به ايجاد تنش با ايران و كشيده شدن پاي تركيه به قضيه ختم شود. به همين دليل است كه اسراييل در حال تحريك كردن و حمايت از باكو است. از سوي ديگر تركيه همزمان با اينكه يك قرارداد نظامي با باكو دارد، علاقه‌مند اتصال نخجوان به آذربايجان است، چراكه در اين صورت ارتباط تركيه با نخجوان و آذربايجان ديگر از طريق ايران صورت نگرفته و به واسطه خط مستقيم، آنكارا به خزر و فراتر از آن يعني آسياي مركزي متصل مي‌شود. در اين ميان تهديد اصلي اين است كه چنين تحولاتي باعث كاهش وزن ژئوپليتيكي ايران خواهد شد؛ بنابراين آذربايجان و متحدانش به دنبال اين هستند كه در شرايط كنوني دالان زنگزور را احداث كنند. دليل اصرار باكو در اين خصوص نيز اين است كه اكنون ارمنستان به‌شدت ضعيف شده و حمايت امريكا از ايروان نيز چندان جدي تلقي نمي‌شود. مساله بعدي اين است كه روسيه در حال حاضر درگير جنگ اوكراين بوده و در صورت احداث دالان زنگزور دست مسكو نيز از قفقاز كوتاه خواهد شد.
به همين دليل است كه تنش دوباره در منطقه بالا گرفته است؛ به‌طوري‌كه در خبرها نيز مشاهده مي‌كنيم اكنون مساله حاد شده است. در اين رابطه پاشينيان نخست‌وزير ارمنستان به‌شدت نگران شده و از سوي ديگر گفته مي‌شود كه بخشي از نيروهاي ايران نيز به سمت مرزهاي شمالي رفته‌اند. اين موضوع از آنجا پيچيده و مهم مي‌شود كه بدانيم فعلا روس‌ها در قبال اين قضيه سكوت كرده‌اند و از سوي ديگر نيز شاهد بوديم كه هفته گذشته يك مقام اسراييلي به باكو رفته و با مقامات آذربايجان ديدار كرده است. بنابراين امروز دقيقا نمي‌دانيم كه چه اتفاقي قرار است صورت بگيرد؛ اما مساله مهم اين است كه ايران بايد در چنين وضعيتي آماده‌باش كامل باشد.
اگر ما در اين قضيه سكوت كنيم و اجازه تحقق چنين اتفاقي را بدهيم، به‌طور قطع الهام علي‌اف به چنين موضوعي بسنده نكرده و پاي خود را براي تعرض به امنيت ملي كشور و شمال غربي ايران فراتر مي‌گذارد.
به خصوص اينكه اسراييل هم‌اكنون يك پاي قضيه بوده و از چنين بحراني در قبال ايران استقبال مي‌كند. در واقع اكنون تركيه، اسراييل و آذربايجان در حال همكاري با يكديگر هستند و در اين ميان روسيه نيز مشخص نيست كه تا چه ميزان قرار است نسبت به چنين قضايايي واكنش نشان دهد.
ايران بايد ديپلماسي چند جانبه را فعال كند
اين استاد ژئوپليتيك دانشگاه در پاسخ به اين سوال كه موضع ايران در طول سه سال گذشته را چگونه ارزيابي كرده و آيا تنها اعلام رسمي اينكه هرگونه تغيير در ژئوپليتيك منطقه را نمي‌پذيريم كافي بوده است، توضيح مي‌دهد: در جنگ ميان آذربايجان و ارمنستان، باكو در اين جنگ برنده شده و قره‌باغ را تقريبا تصرف كرده است. در اين ميان ايران تصرف قره‌باغ از سوي آذربايجان را تاييد و اعلام كرده كه اين منطقه متعلق به آذربايجان است. همان‌طور كه از قبل هم توضيح دادم اما آذربايجان در اين ميان به دنبال يك قضيه ديگر است. يعني آنها تاييد ايران را قبول نداشته و قصد اتصال نخجوان از طريق دالان زنگزو به آذربايجان را دارند. لذا شواهد نشان مي‌دهد كه تاكنون ايران تا زماني كه آذربايجان در استان سيونيك و مرز ارمنستان اقدام عملي نكرده، نهايت بردباري را به خرج داده است. اين موضع از سوي ايران، سياست درستي بوده، اما اگر آذربايجان قرار باشد كه وارد اقدام عملي شود بايد جلوي آنها گرفته شود. اين نكته را نيز بايد تاكيد كنم كه هر چند برخي گمانه‌زني‌ها حاكي از آن است كه آذربايجان قصد دارد چنين اتصالي را از طريق مرز گرجستان ايجاد كند، اما باز هم اگر اين اقدام صورت بگيرد، دسترسي ايران به گرجستان، روسيه و اروپا باز هم منوط به اجازه و در اختيار باكو خواهد بود.
در همين رابطه تاكنون ايران در قبال آذربايجان برخورد خوبي نشان داده و تدافعي عمل كرده است. اما موضوع اين است كه باكو به‌رغم اين سياست ايران، همواره رويه‌اي تهاجمي پيش گرفته است. بنابراين معتقدم كه براي آينده ايران لازم است نسبت به چنين اقدامي، محكم ايستادگي كند. حتي مهم‌تر از آن ايران بايد تابوي مذاكرات را نيز بشكند.
امروز امريكا قرار است به صورت نمادين يك مانور كوچك با ارمنستان انجام دهد. از سوي ديگر فرانسه و يونان هم از ارمنستان حمايت كرده‌اند. به همين خاطر سوال كليدي اين است كه ما امروز در كجاي گفت‌وگوهاي مربوط به قفقاز قرار داريم؟ مگر ژئوپليتيك ما با تصرف خاك ارمنستان و احداث دالان زنگزور به خطر نمي‌افتد؟ پس چرا ما به صورت جدي در گفت‌وگوها و مذاكرات حضور نداريم؟ در اين راستاست كه معتقدم ديگر زمان مذاكره نكردن با برخي كشورها گذشته و بايد مساله قبل از اينكه به يك آتش درگيري ختم شود، ايران در اين خصوص يك ديپلماسي فعال را با تمامي طرف‌ها در پيش بگيرد. در واقع منظور اين است كه صرف مذاكره دوجانبه با ارمنستان يا آذربايجان كفاف مساله به اين مهمي را نمي‌دهد. شواهد نشان مي‌دهد مذاكره با آذربايجان تاكنون شكست خورده؛ البته اين دليل بر ايجاد درگيري با باكو نمي‌شود، اما بايد بدانيم آذربايجان را ديگر كشورها مي‌چرخانند؛ بنابراين بايد در مذاكرات همه‌جانبه با تركيه، اروپا و حتي امريكا فعال شده و از منافع و موقعيت ژئوپليتيكي خود دفاع كنيم. يعني منظور اين است كه وقتي برخي از منابع خبري داخلي امروز اعلام مي‌كنند كه در منطقه قفقاز وقوع درگيري جدي بوده و خطر در كمين است، ما بايد به سرعت ديپلماسي خود را فعال كنيم.
همچنين معتقدم امروز بخشي از فشارهاي خارجي كه روي ايران وجود دارد، مربوط به عدم تحرك در ديپلماسي همه‌جانبه است. نمونه چنين قضيه‌اي را چند روز پيش ازسوي ژاپن ديديم. كشوري كه به هيچ عنوان تا پيش از اين وارد اختلافات منطقه‌اي نمي‌شد، اما در نشست شوراي همكاري خليج‌فارس به نفع اعراب و عليه ايران و جزاير سه‌گانه ما موضع‌گيري كرد.
اهداف امريكا از مانور مشترك با ارمنستان
سفير سابق ايران در نروژ و مجارستان همچنين در پاسخ به اين سوال كه آيا مانور مشترك ارمنستان و امريكا را مي‌توان به دلسردي ايروان از حمايت مسكو تعبير كرد و اساسا دليل حضور نظاميان امريكايي در اين كشور آن‌هم در چنين شرايطي چه مي‌تواند باشد، توضيح مي‌دهد: نيكول پاشينيان نخست‌وزير ارمنستان چند روز قبل طي يك سخنراني اعلام كرد: در حالي كه ما صددرصد سلاح‌هاي خود را از روسيه مي‌گيريم، اما به نظر مي‌رسد كه ارمنستان در سپردن امنيت خود به مسكو اشتباه كرده است. روسيه قراردادي پس از اتمام جنگ با ارمنستان بسته كه از دالان لاچين و مردم قره‌باغ دفاع كند، اما به نظر مي‌رسد كه خود آنها نيز اكنون در موضع ضعف قرار دارند.
در واقع اين يك مقدمه‌اي بود كه ارمنستان به صورت تلويحي اعلام كند كه ديگر چندان به مسكو اعتمادي ندارد. البته ناگفته نماند كه امريكا و ارمنستان همواره روابط خوبي داشته‌اند و حتي سال گذشته نانسي پلوسي رييس سابق مجلس نمايندگان ايالات متحده نيز به اين كشور سفر كرد. با اين حال معتقدم امروز حضور امريكايي‌ها در ارمنستان چندان هم به واسطه دلسوزي براي اين كشور نيست. آنها مي‌خواهند به واسطه درگيري روسيه در جنگ اوكراين، جاي پاي مسكو را در قفقاز ضعيف‌تر كنند. اين موضوع از آنجا اهميت دارد كه تضعيف موقعيت روسيه در قفقاز به نفع تركيه نيز هست. در نتيجه كشورهاي دخيل در بحران مساله قفقاز به‌شدت در حال رصد و بررسي كردن مواضع و نوع واكنش ايران به اين بحران هستند.
ايران بايد به صورت جدي در قبال اهداف باكو ايستادگي كند
برخي منابع غيررسمي اعلام كرده‌اند كه ايران در حال ارسال نيرو به مرز است
تضعيف موقعيت روسيه در قفقاز به نفع تركيه است
ايران بايد به سرعت ديپلماسي همه‌جانبه خود را در قبال قفقاز فعال كند
احداث دالان زنگزور موقعيت ژئوپليتيكي ايران را به مخاطره مي‌اندازد
شواهد نشان مي‌دهد كه تاكنون مذاكره دوجانبه با آذربايجان جوابگو نبوده است