بحران دندان‌هاي پوسيده كودكان ايران

گروه اجتماعي

چالش‌هاي دندان‌هاي پوسيده يكي از مسائل بشر امروز است و در ايران هم اين درد همچنان درمان ‌نشده است و در برخي شاخص‌ها، شرايط كلي كشور از ميانگين دنيا كمي بدتر است؛ «ميليون‌ها دندان پوسيده در دهان ايران» عبارتي است كه در سال‌هاي گذشته بارها از زبان كارشناسان و مسوولان مختلف با اعدادي متفاوتي تكرار شده و كار تاجايي كه پيش رفته كه حتي يكي از وزراي پيشين بهداشت كشور در نشستي خبري گفته بود كه همين الان ۸ دندان پوسيده در دهان خود دارد. چندماه پيش هم رييس دانشگاه علوم پزشكي شهيد بهشتي اعلام كرد كه «هر ايراني حداقل ۶ دندان پوسيده دارد و افراد ۳۰ تا ۴۰ ساله كه در اوج سن فعاليت اجتماعي هستند، ۱۲ تا ۱۳ دندانِ ازدست‌رفته دارند. در گروه سني بالاي ۶۵ سال نيز بيش از ۵۵ درصد افراد اصلا دندان ندارند.» همين اظهارنظرها و اعداد متفاوت و مهم‌تر از آن درد شديدي كه به جان انسان‌ها مي‌افتد و آثار بعضا ماندگار اين درد، كار را به جايي كشانده كه حالا مساله سلامت دهان و دندان به يكي از چالش‌هاي حوزه سلامت كشور و شبه‌بحران اجتماعي تبديل شود. در تازه‌ترين بررسي اما مركز پژوهش‌هاي مجلس شوراي اسلامي در گزارشي به بررسي «خدمات بهداشتي و درماني دهان و دندان در ايران؛ چالش‌ها و راهكارها» پرداخته كه نكات تازه‌اي دارد و آماري قابل‌اعتنا از شرايط سلامت دهان كودكان ايران و همچنين سرانه دندانپزشكان كشور مي‌دهد و براساس اين داده‌ها در پايان راهكارهايي را ارايه مي‌دهد كه در ادامه به بخش‌هاي مهم اين گزارش پرداخته مي‌شود.

پوسيدگي دنداني درمان‌نشده؛ شايع‌ترين بيماري در تمام جوامع بشري

براساس بررسي‌هاي گزارش تازه مركز پژوهش‌هاي مجلس، چالش‌هاي ارتقاي سلامت دهان و دندان در سه بعُد بهداشت و پيشگيري، درمان و آموزش دسته‌بندي شده است. ازجمله چالش‌هاي حوزه بهداشت و پيشگيري مي‌توان به دانش ناكافي مراقبان سلامت و مادران باردار درخصوص سلامت دهان و دندان، اجتناب از ارايه خدمات دندانپزشكي توسط برخي از دندانپزشكان شاغل در مراكز بهداشتي به مادران باردار به‌دليل عدم وجود راهنماي ارايه خدمات، نداشتن بيمه مسووليت و ترس از شكايات احتمالي و ناكافي بودن منابع انساني مربوط به حوزه بهداشت و پيشگيري در مدارس اشاره كرد. يك مساله اساسي ديگر كه هم در اين گزارش و هم در بسياري ديگر از پژوهش‌هاي مرتبط با سلامت دهان و دندان به آن پرداخته شده موضوع تعداد و شيوه توزيع دندانپزشكان در ايران است كه خلاصه پژوهش‌ها مي‌گويد اين تعداد از سرانه استاندارد تعريف‌شده در دنيا پايين‌تر است و از طرفي همين تعداد پايين، توزيع مناسبي هم ندارد. اين گزارش هم به همين موضوع اشاره مي‌كند و در بخشي از آن آمده است كه «توزيع نامناسب دندانپزشكان در استان‌هاي كشور و همچنين عدم پوشش كافي هزينه‌هاي مربوطه توسط بيمه از جمله چالش‌هاي مهم حوزه درمان است. عدم وجود تعداد كافي هيات علمي و فقدان برنامه اثربخش براي نگهداشت ايشان و همچنين برنامه آموزشي درمان‌محور، ازجمله چالش‌هايي است كه درخصوص حوزه آموزش دندانپزشكي اعلام مي‌شود.»

سهم ۲۱ درصدي دندانپزشكي

از هزينه سلامت خانوارها

همچنان كه پيش‌تر و در چندين بررسي اعلام شد كه پوسيدگي دنداني درمان‌نشده در دندان‌هاي دايمي، شايع‌ترين بيماري در تمام جوامع بشري است و اين گزارش هم به آن مي‌پردازد. اما براساس گزارش سازمان بهداشت جهاني، درمان‌هاي دندانپزشكي هميشه گران‌ترين درمان‌ها در ميان تمام بيماري‌هاي مزمن بوده است و بار اقتصادي زيادي هم بر افراد و هم بر سيستم‌هاي مراقبت بهداشتي تحميل مي‌كند. براساس نتايج آخرين پيمايش هزينه درآمد خانوار در سال 1400 در ايران، سهم خدمات دندانپزشكي از كل پرداخت از جيب هزينه‌هاي سلامت در سطح كل جمعيت، 21.14 درصد است. بدين‌ترتيب، پس از دارو كه 31.84 درصد است، خدمات دندانپزشكي در رتبه دوم سهم پرداخت از جيب قرار دارد. علاوه بر اين، در سطح كل جمعيت و خانوارهاي شهري، خدمات دندانپزشكي سبب بيشترين مواجهه با هزينه‌هاي كمرشكن سلامت، شاخص هزينه‌هاي كمرشكن براساس روش سازمان بهداشت جهاني، به صورت بالاتر رفتن پرداخت‌هاي مستقيم از جيب از 25 درصد از كل هزينه‌هاي مصرفي و 40 درصد از ظرفيت پرداخت خانوار تعريف مي‌شود.

شرايط مساعد تهران درباره شاخص‌هاي دندانپزشكي و وضعيت بغرنج استان‌هاي محروم

پايتخت ايران در بسياري از جهات شرايط مساعدتري نسبت به ديگر نقاط كشور دارد و در موضوع دندانپزشكي و سلامت دهان و دندان كودكان هم اين قاعده تااندازه‌اي پابرجاست؛ در استان‌هاي محروم به لحاظ اقتصادي و اجتماعي، همچنان كه قابل پيش‌بيني است شرايط سلامت دهان و دندان كودكان چندان مساعد نيست. نتايج اين پژوهش و بررسي تازه مي‌گويد كه در بين 31 استان كشور، استان كردستان در هر دو رده سني كودكان 6 و 12 سال داراي بيشترين تعداد در شاخص ميانگين دندان‌هاي پوسيده، از دست رفته و پر شده است. استان تهران در رده سني كودكان 6 سال و هرمزگان در رده سني كودكان 12 سال، داراي كمترين تعداد در شاخص مذكور هستند. درباره تعداد و سرانه دندانپزشكان هم تااندازه‌اي وضعيت همين است؛ استان تهران با سرانه 1كل 116 دندانپزشك عمومي و متخصص به ازاي هر 100 هزار نفر جمعيت، در رتبه نخست از نظر توزيع دندانپزشك در كشور قرار دارد. پس از آن، استان‌هاي يزد، اصفهان و فارس به ترتيب در رتبه‌هاي دوم تا چهارم قرار دارند. ميانگين سرانه كل كشور نيز، 44 دندانپزشك به ازاي هر 100 هزار نفر جمعيت است. نكته مهم درباره اين آمار اما به اين صورت است كه از بين 31 استان كشور، 11 استان سرانه‌اي بالاتر از ميانگين سرانه دندانپزشك در كشور دارند اما باز هم استان‌هاي محروم پايين‌تر از سرانه استاندارد قرار مي‌گيرند. به عنوان مثال استان سيستان و بلوچستان با سرانه 18 دندانپزشك به ازاي هر 100 هزار نفر جمعيت، محروم‌ترين استان از نظر تعداد دندانپزشك است كه اختلاف سرانه دندانپزشك در آن با برخوردارترين استان ايران يعني تهران زياد است؛ اين عدد در استان تهران ۹۸ دندانپزشك به ازاي هر 100 هزار نفر جمعيت است.

تعداد دندانپزشكان در ايران و مقايسه با دنيا

پيش از اين گزارش هم چندين مقاله و پژوهش دانشگاهي به بررسي تعداد و شرايط توزيع دندانپزشكان در كشور پرداخته بودند كه يك مطالعه در اين باره كه مربوط به سال ۹۸ است مي‌گويد كه در ايران 30811 دندانپزشك عمومي و 4593 دندانپزشك متخصص وجود‌ دارد. اين تعداد نشان‌دهنده حضور 43 دندانپزشك در هر 100000 نفر است اما نكته مهم مقايسه اين شاخص با ديگر نقاط دنيا است. به عنوان مثال اين نسبت در ايالات متحده امريكا، انگلستان، استراليا و اتحاديه اروپا به ترتيب 48.2، 55، 43.8 و 71 دندانپزشك به ازاي هر 100000 نفر است. براساس اين مطالعه، بررسي توزيع دندانپزشكان عمومي داراي پروانه پزشكي و شاغل در كشور حاكي از آن است كه 65 درصد آنها در مركز استان‌ها مشغول به كار هستند. در كنار اين اعداد، پژوهش مركز پژوهش‌هاي مجلس نكات ديگري هم دارد كه در ادامه به برخي موارد آن پرداخته مي‌شود. يكي از اين نكات، ميانگين ملي شاخص دندان‌هاي پوسيده، از دست رفته و پرُ شده يا همان عبارت dmft / DMFT است كه در كودكان 6 و 12 ساله به ترتيب 5.84 و 1.84 است. ميانگين DMFT در 12 استان بالاتر از ميانگين كشوري است. علاوه براين پيمايش ملي انجام شده در كشور در حوزه شاخص دندان‌هاي پوسيده، از دست رفته و پرشده در دندان‌هاي اوليه و دايمي نشان داد مسواك زدن بيش از يك بار در روز و استفاده از مراقبت‌هاي پيشگيرانه با شاخص DMFT و dmft رابطه منفي و معناداري دارد. لذا اجراي سياست‌هاي بهداشت عمومي براي كاهش نابرابري اجتماعي، مي‌تواند يك عامل تاثيرگذار براي ارتقاي سلامت دهان و دندان باشد. براساس آخرين آمار منتشرشده توسط سازمان نظام پزشكي ايران، سرانه دندانپزشكان عمومي و متخصص در ايران به ترتيب 38 و 6 دندانپزشك در هر 100 هزار نفر جمعيت است. استان تهران و سيستان و بلوچستان به ترتيب با سرانه 101 و 15 دندانپزشك عمومي، 16 و 3 دندانپزشك متخصص به ازاي هر 100 هزار نفر جمعيت، برخوردارترين و محروم‌ترين استان از نظر سرانه دندانپزشكان عمومي و متخصص در كشور هستند.

اين گزارش براساس مسائل و چالش‌هاي شناخته‌شده در پايان راهكارهايي هم ارايه مي‌دهد كه در ادامه تيتروار به برخي از آنها پرداخته مي‌شود؛ گزارش در اين باره مي‌گويد ايجاد سازوكارهاي انگيزشي مناسب براي تقويت ارايه خدمات پيشگيرانه در حوزه بهداشت دهان و دندان در مراكز بهداشتي، نوسازي و تقويت تجهيزات بهداشت دهان و دندان در مراكز بهداشتي كشور، اجراي برنامه افزايش و بهينه‌سازي اتاق‌هاي بهداشت مناسب براي مسواك زدن گروهي مجهز در سطح مدارس كشور، تقويت آموزش‌هاي مربوط به بهداشت دهان و دندان در سرفصل‌هاي آموزشي رشته‌هاي مامايي و بهداشت و آموزش مراقبين سلامت در مورد بهداشت دهان و دندان، تقويت آموزش‌هاي مربوط به بهداشت دهان و دندان به مادران و زنان باردار، تدوين و ابلاغ راهنماي ارايه خدمات در مراكز بهداشتي، ايجاد سازوكار اطمينان درخصوص پوشش بيمه مسووليت حرفه‌اي دندانپزشكان، تقويت پوشش بيمه‌اي خدمات ضروري دندانپزشكي و پيش‌بيني سازوكارهاي انگيزشي با محوريت افزايش تمايل دندانپزشكان به ارايه خدمت در مناطق محروم و بازتوزيع دندانپزشك، از جمله كارهايي است كه بايد به آنها پرداخته شود و بررسي آنها مي‌تواند در زمينه سلامت دهان و دندان كودكان مفيد باشد.