سحر آزاد
تعداد نام‌ها كم نيستند. از هنرمندان مدرن تا معاصر ايراني. با اين‌حال آثار نه نقاشي‌اند، نه مجسمه، نه عكس و نه حتي هنرهاي مفهومي. چاپ‌هاي دستي ۴۰ هنرمند شناخته‌شده در نمايشگاهي با عنوان «نقش برگردون» از ۷ مهر تا ۲ آبان در مجموعه گالري‌هاي آرت‌سنتر به نمايش گذاشته شده است.
نمايشگاه «نقش برگردون» منتخبي از چاپ‌هاي دستي و چندتايي هنرمندان مدرن و معاصر ايران است كه در استيتمنت آن چنين نوشته شده: «آثار هنري چاپي شامل گستره وسيعي از آثارند كه در آنها تصوير از سطحي بر سطحي ديگر انتقال مي‌يابد... . چاپ‌ها و چندتايي‌ها گرچه در تعداد معيني توليد مي‌شوند اما به واسطه امضاي هنرمند و شماره هر اثر دوباره در زمره آثار منحصربه‌فرد قرار مي‌گيرند...».
يكي از جنبه‌هاي قابل تامل اين نمايشگاه، نه تنها گردآوري و نمايش منتخبي از آثار هنرمندان معروف بلكه توجه به هنر چاپ‌دستي است كه در ايران كمتر مورد تامل قرار گرفته. نام‌هايي چون محمد احصايي، سيا ارمجاني، عليرضا اسپهبد، فرح اصولي، پروانه اعتمادي، هانيبال الخاص، داود امداديان، فريدون آو، ناصر اويسي، رضا بانگيز، فرامرز پيلارام، صادق تبريزي، پرويز تناولي، قاسم حاجي‌زاده، خسرو حسن‌زاده، ناهيد حقيقت، واحد خاكدان، گارنيك دِرهاكوپيان، جعفر روح‌بخش، حسين زنده‌رودي، كوروش شيشه‌گران، علي‌اكبر صادقي، بيتا فياضي، منصور قندريز، پري يوش گنجي، فريده لاشايي، رضا لواساني، ليلي متين دفتري، فرشيد مثقالي، بهمن محصص، مرتضي مميز، غلامحسين نامي، نيكزاد نجومي، علي نصير، گيزلا وارگا سينايي، سركيس واسپور و محسن وزيري‌مقدم مجموعه‌اي ديدني و قابل بررسي را فراهم آورده است؛ چراكه تعداد نمايشگاه‌هاي چاپ دستي در ايران، انگشت‌شمار هستند. همچنين از برخي هنرمندان فقط يك اثر به نمايش درآمده همچون غلامحسين نامي، منوچهر معتبر يا گيزلا وارگا سينايي و از تعدادي ديگر هم آثاري نسبتا گسترده‌تر همچون حسين زنده‌رودي، پرويز تناولي و... نمايش داده شده و آثار چاپي آيدين آغداشلو، علي‌اكبر صادقي و بيتا فياضي براي اولين‌بار به روي ديوار رفته‌ا‌ند.
چرا چاپ‌دستي رونق نگرفت؟
به گفته وحيد ملك، موسس مجموعه گالري‌هاي آرت‌سنتر چاپ دستي، عكاسي و كلاژ در دنياي امروز جايگاه ويژه‌اي دارند كه در ايران هنوز به اندازه كافي مورد توجه قرار نگرفته‌اند. او يكي از دلايل كم‌توجهي به اين حوزه‌ها را از منظر اقتصاد هنر بررسي كرد: «وقتي فعاليتم را در سال ۷۵ شروع كردم، در آن زمان مي‌توانستيد با ۱۰۰ هزار تومان، اثر يك هنرمند خيلي خيلي معروف را خريداري كنيد. پس در آن صورت چاپ اثر او قيمت قابل توجهي نداشت.»
ملك سپس به سير تاريخي روند آثار چاپي اشاره كرد: «هنرمندان پيشرويي كه مثلا از دهه ۴۰ شروع به چاپ كردند، آنقدر آگاهي نداشتند كه آثار مي‌توانند اديشن (نسخه يا شماره) داشته باشند و امضاها و اديشن‌ها با مداد در حاشيه درج شوند. با همه اينها چاپ آثار توسط هنرمندان پيشرو اين رشته شروع شده بود. به همين دليل يك‌سري چاپ‌هاي اصل داريم كه شماره و امضا ندارند به عنوان مثال اثري از منصور قندريز در همين نمايشگاه وجود دارد كه امضايش جزيي از خود كليشه است، در صورتي كه بعدها وقتي آثار هنرمند تكامل پيدا كرد، ديگر امضا در كليشه قرار نگرفت و با مداد اديشن خوردند يا در مواردي هم در كليشه و مدادي. در مجموعه شخصي خود من هم چند كار چاپ اورجينال (اصل) بسيار نفيس از منصور قندريز هست كه امضاها در خود كار است. در صورتي كه بعد از رفتن نسل اول به دانشگاه‌هاي خارجي معتبر و آشنايي بيشتر با هنر غرب، استانداردها به روز شد. البته همچنان تا يكي دو دهه بعد از شروع اين جريان، قيمت آثار هنرمندان به قيمتي نرسيده بود كه آثار چاپي‌شان اهميت اقتصادي و تقاضاي قابل توجهي پيدا كند. وقتي آثار هنرمندان ارزش چند صد ميليوني و چندميلياردي پيدا مي‌كند، آثار چاپ‌شان هم رونق مي‌گيرد.»
موسس آرت‌سنتر با بيان اينكه چاپ‌دستي نيز يك اثر هنري فاخر است نه پرينت، درباره اهميت اينگونه از چاپ افزود: «اين شاخه آنقدر ارزشمند هست كه موزه‌هاي چاپ دستي در دنيا تاسيس شده‌اند و بيشتر موزه‌هاي معتبر دنيا آثار چاپ دستي دارند. خيلي از آثار هنرمندان نسل يك ما كه در موزه‌هاي معتبر نگهداري مي‌شوند، چاپ دستي هستند.» ملك در ادامه به اين نكته اشاره كرد كه بيشترين ميزان خريد آثار هنري مربوط به تابلوهاست اعم از تابلوهاي نقاشي، خط و نقاشي‌خط و... چرا كه براي ارايه آن خلاقيت زيادي لازم نيست و روي ديوار آويخته مي‌شود. دسته بعدي مجسمه‌ها هستند كه در مقايسه با تابلو، نحوه نمايش آن كمي چالش‌برانگيز است و بايد روي پايه يا محل مناسبي قرار بگيرد و به همين دليل ساده، تقاضاي مجسمه كمتر از آن است كه بايد باشد. در مورد عكس و چاپ‌هاي دستي چون تصور عمومي بر اين است كه اين آثار قابل تكثير هستند، پس كمتر مورد خريداري قرار مي‌گيرند، در حالي كه به گفته او حتي برخي از مجسمه‌هاي ميلياردي هم اديشن دارند. منتها در تعداد محدود همانطور كه عكس و چاپ‌هاي دستي نيز اديشن دارند، تعداد آنها محدود و مشخص است و امضا دارند. مضاف بر آنكه چاپ دستي يك پروسه خلق اثر است كه حتي در خود پروسه توليد آن اتفاق‌هايي مي‌افتد كه اديشن‌ها باهم مي‌توانند تفاوت‌هايي جزيي هم داشته باشند.
او افزود در مجموع بر اين اعتقاد هستم كه چاپ دستي يكي از شاخه‌هاي مهم هنر تجسمي است و هنرمنداني كه به اين بخش نيز پرداخته‌اند آثار فاخري خلق نموده‌اند كه با ارايه شايسته، لزوم معرفي بيشتر اين رشته به مخاطبان آثار هنري وجود دارد و چاپ دستي گاهي ممكن است با داستان‌هايي همراه باشد همچون مجموعه «ماهي سياه كوچولو».
ممزوج شدن نام مثقالي با ماهي سياه كوچولو
همانطور كه مدير آرت‌سنتر نيز اشاره كرد يكي از مجموعه‌هايي كه در اين نمايشگاه به روي ديوار رفته و داستاني دارد به تصويرسازي‌هاي كتاب «ماهي سياه كوچولو» در اواسط دهه ۴۰ شمسي برمي‌گردد كه نه تنها جايزه‌هاي معتبر بين‌المللي را براي مثقالي به ارمغان آورد، بلكه در تاريخ سياسي ايران نيز نامي پررنگ است. سال ۹۴ در گفت‌وگويي كه نگارنده با فرشيد مثقالي، طراح گرافيك، تصويرساز و مجسمه‌ساز صاحب نام براي روزنامه «شرق» انجام داد، او درباره جوايزي كه اين كتاب گرفت، چنين گفت: «چاپ اين كتاب به‌دليل سابقه چاپ سياسي صمد بهرنگي ساده نبود. اين درست هم‌زمان بود با هنگامي كه كانون پرورش براي اولين‌بار كتاب‌هايش را به نمايشگاه‌هاي كتاب كودكان در خارج از ايران مي‌فرستاد. اولين جايي كه مدير وقت كانون از وجود اين‌چنين نمايشگاه‌هايي آگاه بود، نمايشگاه كتاب بولونيا ايتاليا بود. يك شب روزنامه‌ها نوشتند كه «ماهي سياه كوچولو» برنده جايزه اول بولونيا شد. تصور عمومي آن بود كه جايزه را صمد بهرنگي نويسنده بنام آن زمان برده است. من جواني بودم ٢۶ساله و گمنام كه ممكن بود در طول انتشار مجله نگين بعضي‌ها كارهايم را ديده باشند و كسي نبودم كه بتوان نامش را با جايزه‌اي مترادف كرد. بعد از يكي، دو روز معلوم شد جايزه به تصويرسازي كتاب تعلق گرفته! در همان سال در نمايشگاه براتيسلاوا نيز كتاب برنده جايزه شد. نمي‌دانم چرا، ولي نامم به گونه‌اي با اين كتاب ممزوج شده.»
مكتوب كردن تاريخ شفاهي
مدير آرت‌سنتر درباره دليل برگزاري نمايشگاه‌هايي از اين دست نيز به روندي كه اين مجموعه طي كرده است، اشاره كرد: «مجموعه فعاليت‌هاي ما به سال ۷۵ برمي‌گردد كه با نگارخانه پاسارگاد افتتاح شد. بعد از بيش از يك دهه در سال ۸۸ مجموعه فعاليت‌هاي‌مان را در قالب مجموعه گالري‌هاي آرت‌سنتر در خيابان شريعتي نبش بزرگراه صدر افتتاح كرديم. مراسم افتتاحيه با نمايشگاهي از سه نسل هنرمندان در سه طبقه و در هر طبقه يك نسل برگزار شد. در پي آن با رويكرد پرداختن به روند آثار هنرمندان پيشكسوت برنامه‌اي با عنوان «مروري بر آثار پيشگامان هنر مدرن ايران» را طرح‌ريزي كرديم. نمايشگاه‌هايي با آثاري از ماركو گريگوريان، جعفر روح‌بخش، فرامرز پيلارم، محمد احصايي، جمال بخش‌پور و ... يا نمايشگاه‌هاي موضوعي مانند نمايشگاه پرويز تناولي و شاگردانش در رشته‌هاي مختلف مجسمه‌سازي برپا كرديم.»
او با بيان اينكه سال ۹۴ شعبه ديگر آرت‌سنتر در باغ انجمن خوشنويسان افتتاح شد، از نمايش آثار هانيبال الخاص در مراسم افتتاحيه شعبه دوم گفت كه با توجه به معلم بودنش و پرورش اساتيد و هنرمندان بزرگ مورد توجه كافي قرار نگرفته بود. به گفته او هدف اين گالري اين است كه به جريان‌هاي هنري به صورت كلان نگاه و بخشي از تاريخ شفاهي را مكتوب كند. به همين دليل هم درحال آماده كردن كتاب‌هايي است كه حاصل اين نمايشگاه‌ها هستند تا در كنار چاپ تصوير آثار هنري از نظر علمي هم توليد محتوا شده باشند.
او با شرح اين پيشينه عنوان كرد كه آرت‌سنتر به دنبال ايجاد انسجام در رويدادهاي هنري است و به همين دليل برگزاري نمايشگاه‌هاي ادواري همچون «۷۰ سال مجسمه‌سازي ايران» يا «نقش برگردون» در ادامه فعاليت‌هاي گذشته آرت‌سنتر است كه در سال‌هاي آتي نيز ادامه دارند. ملك البته بر اين نكته هم تاكيد كرد كه نمايشگاه‌هايي از اين دست كه آثار چاپ‌دستي هنرمندان شناخته‌شده را نمايش مي‌دهند فرصتي براي آن دسته از علاقه‌منداني است كه دوست دارند آثاري از هنرمندان صاحب‌نام با قيمتي منطقي داشته باشند. تنوع قيمت آثار ارايه‌شده در اين نمايشگاه گسترده است. آثار برخي از هنرمندان همچون پرويز تناولي يا بهمن محصص شايد براي آنها كه بودجه و سرمايه كمتري دارند قابل دسترس نباشد منتها اگر دوست دارند اثري از يك هنرمند شناخته‌شده داشته باشند و قادر به خريد ديگر آثار او نيستند، چاپ دستي مي‌تواند گزينه‌اي قابل دسترس‌تر باشد.
وقتي فعاليتم را در سال ۷۵ شروع كردم، در آن زمان مي‌توانستيد با ۱۰۰ هزار تومان، اثر يك هنرمند خيلي خيلي معروف را خريداري كنيد. پس در آن صورت چاپ اثر او قيمت قابل توجهي نداشت.
اين شاخه آنقدر ارزشمند هست كه موزه‌هاي چاپ دستي در دنيا تاسيس شده‌اند و بيشتر موزه‌هاي معتبر دنيا آثار چاپ دستي دارند. خيلي از آثار هنرمندان نسل يك ما كه در موزه‌هاي معتبر نگهدراي مي‌شوند، چاپ دستي هستند