بنفشه سام‌گيس
مديركل دفتر تحقيقات و آموزش ستاد مبارزه با مواد مخدر، با ابراز نگراني از تاثير تبليغات اغواگرانه و غيرواقعي درباره «گُل» اعلام كرد كه اين ماده روانگردان، حاصل تلفيق دو گونه از گياه شاهدانه و داراي ماده موثره 4 الي 5 برابر غليظ‌تر از ماري‌جوانا (برگ و گل گياه شاهدانه) است و برخلاف باور عمومي، علاوه بر اينكه صد درصد اعتيادآور است، در هر نوبت مصرف هم، تاثيرات مخرب رواني و جسمي بيشتري در مقايسه با ماري‌جوانا دارد.
تهمينه باهري با ارايه گزارشي در كنگره ملي دانش اعتياد كه پايان شهريور ماه امسال برگزار شد، با اشاره به نتايج تحقيقات دفتر مقابله با مواد مخدر و جرم ملل متحد UNODC درباره آخرين آمار جهاني مصرف مشتقات گياه شاهدانه Cannabis (از جمله ماري‌جوانا و حشيش) اعلام كرد: «در سال 2021، تعداد كل مصرف‌كنندگان مواد در دنيا 296 ميليون نفر بوده كه از اين تعداد، 219 ميليون نفر، كانابيس (انواع مشتقات گياه شاهدانه) مصرف كرده بودند و تعداد مصرف‌كنندگان كانابيس به فاصله يك‌سال (سال 2020 تا سال 2021) 10 ميليون نفر افزايش يافته است.»
باهري در بخش ديگري از گزارش خود، در تشريح ساختار مشتقات گياه شاهدانه و تفاوت «گل» با كانابيس هم گفت: «در تحقيقات آزمايشگاهي بر نمونه‌هاي كانابيس، حدود 489 ماده شيميايي شناسايي شده كه مهم‌ترين ماده موثره كانابيس، THC (تتراهيدروكانابينول) است و برخي مواد شيميايي موجود در كانابيس هم، به محض حرارت ديدن در هنگام مصرف، با خاصيت روانگرداني، فعال شده و به THC تبديل مي‌شوند. ساختار مواد شيميايي موجود در كانابيس، بسيار نزديك به يكديگر است در حالي كه همگي، خاصيت روانگرداني ندارند اما با يك تغيير ساده در ساختار شيميايي هر كدام از اين مواد، خاصيت ماده هم تغيير مي‌كند. امروز، قاچاقچيان با شناسايي اين قابليت مواد شيميايي موجود در كانابيس، موفق به ساخت كانابينوييدهاي سنتزي شده‌اند به اين معنا كه حتي مي‌توانند تركيبات مشابه ساير مشتقات شاهدانه را به روش شيميايي و در آزمايشگاه‌هاي پنهان و زيرزميني توليد كنند. گل اما متفاوت از كانابيس است و از گياه شاهدانه تغيير ژنتيك يافته به دست مي‌آيد و بنابراين، در حالي كه ميزان ماده موثره در سرشاخه‌هاي گلدار گياه شاهدانه، حدود نيم تا 5 درصد و ميزان ماده موثره در حشيش (صمغ به دست آمده از سرشاخه‌هاي گلدار گياه شاهدانه) 20 تا 30 درصد است، طبق گزارش سازمان ملل، ميزان THC در كانابيس تراريخته (گل) تا 4 برابر افزايش يافته و بنابراين، ممكن است ميزان ماده موثره (THC) در سرشاخه‌هاي اين‌گونه جديد تا 20 درصد و در حشيش حاصل از همين گونه تراريخته، تا 80 درصد برسد.»
مديركل دفتر تحقيقات و آموزش ستاد مبارزه با مواد مخدر در بخش ديگري از گزارش خود گفت كه طبق نتايج تجزيه نمونه‌هاي گل‌هاي كشف شده در ايران، اين محصول حاصل تلفيق دو گونه شاهدانه با نام‌هاي «ساتيوا» و «اينديكا» بوده كه در كشورهاي مختلف با نام‌هاي مختلف عرضه مي‌شود .
باهري با ابراز نگراني از تاثير مثبت نام ايراني اين ماده روانگردان در باور مصرف‌كنندگان افزود: «هيچ تبليغي موثرتر از اين نبود كه براي گياه تغيير ژنتيكي يافته‌اي كه تاثيرات به مراتب مخرب‌تر از كانابيس طبيعي و تغيير ژنتيك نيافته دارد، نام گل انتخاب شود و بگويند گل، همان ماري‌جواناست. نتايج آزمايش‌ها بر نمونه‌هاي گل كشف شده در كشور ما، همچون نتايج بررسي‌هاي جهاني نشان داد كه گل، همان ماري‌جوانا نيست. القاي مشابهت گل و ماري‌جوانا اين خطر را تشديد مي‌كند كه مصرف‌كننده، آن را بدون هيچ محدوديتي مصرف كند در حالي كه امروز حتي هيچ تفكيكي بين كانابيس با ماده موثره كمتر يا بيشتر وجود ندارد، چون امروز محصولي كه در جهان مصرف مي‌شود، تلفيقي از درصدهاي متفاوت گونه‌هاي ساتيوا و اينديكاست و بنابراين، ديگر صحبت از كانابيس بي‌خطر يا كم خطر، بي‌معناست و هر چه با اين نام عرضه مي‌شود، عوارض و مخاطرات جدي براي مصرف‌كنندگان دارد. هشدار مي‌دهم كه تغيير نام اين محصول تراريخته و با مخاطرات بيشتر، فقط با هدف جذب مشتري صورت گرفته در حالي كه گل، از نظر ميزان ماده موثره، كاملا با مشتقات طبيعي گياه شاهدانه متفاوت است.»
نگاهي به وضعيت مصرف «گل» در ايران
بازار عرضه و تقاضاي «گل» در ايران تابع موج جهاني بوده و از اوايل دهه 1390 به دنبال اولين كشفيات گل در كشور و تا امروز، اعداد و گزارش‌هاي رسمي، روند رو به رشد مصرف اين ماده روانگردان در ايران را تاييد كرده است.
تابستان 1396 و پس از هشدار رييس پليس وقت مبارزه با مواد مخدر درباره «افزايش كشفيات گل» و در حالي كه افزايش ميزان كشفيات هر نوع از مواد اعتيادآور، به معناي افزايش مصرف هم هست، معاون سازمان بهزيستي كشور با ارايه نتايج آخرين پيمايش ملي شيوع‌شناسي اعتياد در جمعيت 15 تا 64 ساله ايران كه در سال 1395 انجام شده بود، اعلام كرد: «14.8 درصد از مصرف‌كنندگان گل، دانشجويان و 3.7 درصد، دانش‌آموزان هستند. در جمعيت معتادان هم، حشيش و گل با فراواني 4.4 درصد، در رتبه دوم و بعد از ترياك است. 33.3 درصد مصرف‌كنندگان گل، بيكار و 51.9 درصد مصرف‌كنندگان گل در گروه سني 15 تا 29 سال هستند. 34.9 درصد افرادي كه تجربه مصرف گل را داشته‌اند، ماده ديگري نيز تزريق كرده‌اند. 84.6 درصد مصرف‌كنندگان گل، مرد و 15.4 درصد، زن هستند. مصرف همزمان گل با شيشه، گل با قليان و گل با مشروبات الكلي در اين پيمايش گزارش شد علاوه بر اينكه بالغ بر 80 درصد مصرف‌كنندگان مستمر گل، مشروبات الكلي هم مصرف كرده‌اند.»
حميدرضا صرامي؛ مديركل وقت تحقيقات ستاد مبارزه با مواد مخدر، طي سال‌هاي 1398 و 1399 در مقالاتي كه در فصلنامه اعتيادپژوهي منتشر شد، با استناد به نتايج شيوع‌شناسي‌هاي كشوري نوشت: «... مصرف كانابيس (ماري‌جوانا، علف، گُل و گراس با ميزان THCمختلف) دومين ماده مصرفي در جمعيت مصرف‌كنندگان مستمر مواد (معتادان)، اولين ماده مصرفي در جمعيت دانش‌آموزي دوره دوم متوسطه و هنرستان‌هاي كشور و جمعيتِ دانشجويي دانشگاه‌هاي دولتي كشور و سومين ماده مصرفي در جمعيتِ كارگري محيط‌هاي صنعتي كشور ارزيابي شده است... نيم نگاهي به نتايج پژوهش ميزان شيوع مصرف ماري‌جوانا و حشيش در كشور، حاكي است ميزان شيوع در جمعيت 15 تا 64 سال كشور 11.9 درصد، ميزان شيوع مصرف حشيش در دانش‌آموزان متوسطه دوم، 25 صدم درصد و ميزان شيوع مصرف گل در دانش‌آموزان متوسطه دوم معادل 66 صدم درصد، ميزان شيوع مصرف گل در دانشجويان دانشگاه‌هاي دولتي 3.5 درصد، ميزان شيوع مصرف حشيش در دانشجويان دانشگاه‌هاي دولتي 2.5 درصد و شيوع مصرف هر دو ماده در كارگران، 6.8 درصد برآورد شده ضمن آنكه نتايج ارزيابي سريع وضعيت اختلال مصرف مواد در ايران حاكي است 14.2 درصد معتادان، حداقل يك ماده كانابينوييد (ماري‌جوانا، گل و حشيش) را به صورت روزانه مصرف مي‌كنند.بر اساس نتايج كشفيات انواع مواد در 9 ماه ابتداي سال ۱۳۹۹، كانابيس با حدود ۸۳ تُن، دومين ماده مكشوفه در كشور بوده كه دلالت بر تقاضاي مصرف اين ماده در سطح جامعه دارد. ميانگين كشوري قيمت كانابيس در 9 ماه ابتداي سال ۱۳۹۹، ارزان‌ترين در بين انواع مواد اعم از شيشه، هرويين، مرفين و ترياك بوده كه شاخص‌هاي ارزان بودن و دسترسي نسبي، زمينه را براي مصرف اين ماده در كشور فراهم خواهد كرد به گونه‌اي كه بر اساس نتايج پژوهش، ميانگين مصرف روزانه حشيش، گُل و ماري‌جوانا در بين معتادان كشور حدود ۳ گرم و در بين ساير مصرف‌كنندگان حدود يك گرم برآورد شده است... ديناميك الگوي مصرف مواد تا افق 1404 در كشورمان و نتايج پژوهشِ اقتصاد مواد مخدر، حكايت از اين موضوع دارد كه به نوعي، كشور ايران از الگوي جهاني مصرف كانابيس تبعيت خواهد كرد و نوسانات سهم مصرف مواد سه‌گانه ترياك، شيشه و كانابيس در ايران تا سال ۱۴۰۴، دلالت بر رشد قابل توجه مصرف كانابيس و مشتقات آن در سطح كشور خواهد داشت....»
موج «شاهدانه» در جهان
گزارشي كه اخيرا در كنگره ملي دانش اعتياد مورد اشاره مديركل دفتر تحقيقات ستاد مبارزه با مواد مخدر قرار گرفت، 26 ژوئن امسال و همزمان با روز جهاني مبارزه با مواد مخدر، در وين رونمايي شد. از ديگر يافته‌هاي اين گزارش، مي‌توان به تفكيك آماري مصرف ساير مواد اعتيادآور و مقايسه اين آمار با تعداد مصرف‌كنندگان كانابيس اشاره كرد. طبق گزارش سازمان ملل، تعداد مصرف‌كنندگان انواع مواد اعتيادآور در سال 2021 و در طول 10 سال، 23 درصد افزايش يافته در حالي كه تعداد مصرف‌كنندگان كانابيس در سال 2021 نسبت به شمار مصرف‌كنندگان ساير مواد اعتيادآور، چند برابر بيشتر است؛ در سال 2021، در مقابل جمعيت 219 ميليون نفري مصرف‌كننده كانابيس، 22 ميليون نفر مصرف‌كننده كوكايين، 60 ميليون نفر مصرف‌كننده اپيوييدها (انواع دارو و مواد صنعتي و آزمايشگاهي و غيرصنعتي توليد شده از مشتقات خشخاش و از جمله ترياك، مرفين، هرويين، كديين، فنتانيل، مفدرين، متادون) 36 ميليون نفر مصرف‌كننده آمفتامين و 20 ميليون نفر مصرف‌كننده اكستاسي بوده‌اند.
در بخش ديگري از اين گزارش و به استناد تفكيك قاره‌اي شيوع مصرف كانابيس، در سال 2021 از مجموع 219 ميليون نفر مصرف‌كننده انواع مشتقات شاهدانه در جهان، حدود 54 ميليون نفر در قاره آفريقا، بيش از 70 ميليون نفر در قاره امريكا، 62 ميليون نفر در قاره آسيا، بيش از 29 ميليون نفر در قاره اروپا و بيش از 34 ميليون نفر در قاره اقيانوسيه بوده‌اند. به نظر مي‌رسد افزايش 10 ميليون نفري تعداد مصرف‌كنندگان مشتقات گياه شاهدانه ظرف يك‌سال ميلادي (2020 تا 2021) با آزادسازي مصرف اين مواد روانگردان بي‌ارتباط نباشد. دوم دسامبر 2020، سازمان بهداشت جهاني پيشنهاد حذف كانابيس از فهرست مخدرهاي خطرناك و انتقال به فهرست مواد اعتيادآور كم خطر را مطرح كرد كه اين پيشنهاد با موافقت 27 كشور و از جمله ايالات متحده امريكا و 12 عضو اتحاديه اروپا در مقابل 25 مخالف و از جمله نمايندگان ايران و شيلي، به تصويب رسيد در حالي كه يك‌سال پيش از آن و سال 2019، تعداد مصرف‌كنندگان كانابيس در جهان، حدود 192 ميليون نفر برآورد شده بود. در حال حاضر در برخي كشورهاي جهان، كمترين ميزان جرم‌انگاري براي قاچاق مواد اعتيادآور، مربوط به توليد و قاچاق مشتقات شاهدانه و از جمله حشيش (صمغ به دست آمده از گياه شاهدانه) و ماري‌جواناست كه به نظر مي‌رسد سطح جرم‌انگاري، با ميزان مخاطرات ناشي از اعتياد به كانابيس در ارتباط باشد. با وجود آنكه تعداد مصرف‌كنندگان اپيوييدها، كوكايين و آمفتامين، در كل جهان و در مقايسه با شيوع مصرف كانابيس، بسيار كمتر است اما مت‌آمفتامين، كوكايين، ترياك، هرويين و مرفين، در فهرست جهاني مواد اعتيادآور، در رديف مواد سنگين قرار دارند، چون استمرار اعتياد به اين مواد سنگين، عامل حيات بازار قاچاق مواد و منبع تغذيه ساير جرايم سازمان يافته همچون پولشويي، آدم‌ربايي، قتل، قاچاق انسان و فحشاست و ارزش افزوده حاصل از تجارت غيرقانوني اين مواد كه همگي در رديف اول فهرست مواد تحت كنترل و از جمله كنوانسيون 1961هستند، فساد اقتصادي و اداري در دولت‌ها را هم دامن مي‌زند اگرچه كه طي سال‌هاي اخير، تجارت غيرقانوني گل (با نام‌هاي رايج در كشورهاي مختلف) امنيت مراودات بين‌المللي را هم مخدوش كرده، اما همچنان توجه به مخاطرات ناشي از توسعه بازار كانابيس در مقايسه با اولويت‌دهي به مقابله با تبعات اقتصادي و سياسي و اجتماعي متعاقب قاچاق مواد سنگين، براي بسياري از مقامات كشورها از اهميت و اعتبار كمتري برخوردار است.
مروري بر عوارض مصرف مشتقات شاهدانه و «گل»
شاهدانه (سرده) Cannabis: از گياهان گلدار با خاصيت آرام‌بخشي و فعال‌سازي موقت مغز كه مصرف درماني هم دارد. ماري جوانا و حشيش از مشتقات برگ، غنچه و سرگل شاهدانه هستند و معمولا به صورت «سيگاري» مصرف مي‌شوند.
توهم ذهني، تغيير در درك رنگ و صدا، گيجي و بي‌توجهي به اطراف، تند شدن ضربان قلب و افزايش اضطراب و آسيب به حافظه كوتاه‌مدت از تاثيرات مصرف كانابيس است.
مشكلات تنفسي و اختلال در دم و بازدم، بروز عارضه فراموشي به دليل تخريب سلول‌هاي مغز و ناتواني زودرس، اضطراب مزمن، اختلالات خواب و كابوس‌هاي شبانه، پرخاشگري و كند شدن واكنش‌هاي احساسي، از عوارض مصرف «گل» است. معتادان «گل» بايد تحت نظر روانپزشك، ترك اعتياد را آغاز كنند تا در صورت بروز تپش قلب و بي‌قراري و علايم جسماني در صورت قطع مصرف، اين علايم با مداخلات پزشكي كنترل شود. دوره درمان، بسته به‌شدت مصرف يا مدت اعتياد، 6 تا 10 هفته طول مي‌كشد. بعد از سم‌زدايي و ترك وابستگي، فرد براي خلاصي از وابستگي رواني، بايد در جلسات گروه درماني شركت كند تا تاثيرات بهبودي در قالب مشاوره ماندگار شود. جايگزيني هر نوع داروي اعتيادآور به جاي «گل» به وخامت شرايط جسمي و رواني فرد منجر مي‌شود.