پايان پهلوي اول
شهريور 1320، فصل مهمي در تاريخ معاصر كشورمان بود. روزهايي كه ايران تحت هجوم نيروهاي روس و انگليس قرار داشت و حتي تغيير در راس هرم قدرت را به جامعه ايران تحميل كردند. لذا بسياري از تحولات پس از اين دوره مهم را بايد در همان روزهاي حساس شهريور داغ سال يك‌هزار و سيصد و بيست جست.
كتاب «در آخرين روزهاي رضاشاه؛ تهاجم روس و انگليس به ايران در شهريور ۱۳۲۰» نوشته ريچارد ا.استوارت با ترجمه عبدالرضا هوشنگ مهدوي و كاوه بيات توسط نشر نو منتشر و راهي بازار نشر شده است. اين كتاب يكي از عناوين مجموعه «كتابخانه تاريخ ايران» است كه اين ناشر منتشر مي‌كند.
نسخه اصلي اين كتاب سال ۱۹۸۸ توسط انتشارات پريجر در نيويورك منتشر شد و چاپ پيشين ترجمه‌اش سال ۱۳۷۰ توسط نشر نو به بازار نشر كشور عرضه شده بود كه حالا با چاپي جديد توسط اين ناشر منتشر شده است.
ريچارد ا. استوارت نويسنده اين كتاب، سرگرد نيروي دريايي امريكا و كارشناس مسائل اطلاعاتي و مخابرات است كه سال ۱۹۷۳ از آكادمي نيروي دريايي فارغ‌التحصيل شد و سپس مدرك كارشناسي ارشد رشته حكومت را از دانشگاه جورج‌تاون گرفت. از استوارت مقالاتي درباره مسائل سياسي و نظامي در نشرياتي مانند مجله دانشگاه جنگ، نشريه نيروي دريايي، نشريه بين‌المللي نيروهاي مسلح و مجله تفنگداران دريايي امريكا منتشر شده است. كتاب «در آخرين روزهاي رضاشاه» اولين كتاب پژوهشي منتشرشده اوست. مولف در اين كتاب مجموعه رخدادهاي مهم و عجيبي را روايت كرده كه به درگيري عميق امريكا در امور ايران منجر شدند. مقطع آغاز روايت مربوط به فراز و فرودهاي رقابت‌هاي انگلستان و روسيه بر سر ايران است؛ از دوران حكومت پتر كبير تا جنگ جهاني دوم. استوارت مي‌گويد اواخر سال ۱۹۴۱ كه متفقين در همه جبهه‌هاي جنگ مقهور نيروهاي آلمان و دولت‌هاي محور شده بودند، بريتانيا و شوروي براي جلوگيري از پيروزي آلمان، جنگ خودشان بر سر خليج‌فارس را متوقف كرده و به ايران بي‌طرف حمله كردند. با حمله انگلستان و روسيه به ايران، رضاخان از سلطنت خلع و پسرش محمدرضا جايگزينش شد. به اين ترتيب منابع حياتي نفت ايران در خليج‌فارس محفوظ ماند و به دست آلمان نيفتاد. همچنين راهي مهم براي انتقال كمك‌هاي نظامي به شوروي كه مقابل آلمان مي‌جنگيد و تقريبا محاصره بود، باز شد. چگونگي انتقال تاج و تخت به محمدرضا پهلوي هم از ديگر موضوعاتي است كه استوارت در اين كتاب سراغ‌شان رفته است. اتفاقات و حوادثي هم كه به تقابل امريكا و شوروي در ايران انجاميدند، از ديگر موضوعات مدنظر نويسنده اين كتاب هستند. ايراني كه در اين كتاب مي‌بينيم، در بازي مهم ژئوپليتيك بزرگ گرفتار شده بود... .كتاب «در آخرين روزهاي رضاشاه؛ تهاجم روس و انگليس به ايران در شهريور ۱۳۲۰» در ۱۲ فصل و يك «سخن آخر» تدوين شده است. عناوين ۱۲ فصل اين كتاب به ترتيب عبارت است از:
«فصل اول: بازي تسلط بر جهان»، «فصل دوم: يك مهره بي‌اختيار در صفحه لغزنده شطرنج»، «فصل سوم: جنبش آزادي‌بخش اعراب متحد طبيعي ماست»، «فصل چهارم: آلماني‌ها بايد از ايران اخراج شوند»، «فصل پنجم: در جست‌وجوي راه‌حل سحرآميز»، «فصل ششم: يك كلمه به انگليسي‌ها بگوييد، آنها به ايران حمله نخواهند كرد»، «فصل هفتم: دارند منفجرش مي‌كنند!»، «فصل هشتم: زره‌پوش‌هاي شوروي از مرز عبور كرده‌اند»، «فصل نهم: لمس كردن آهن گداخته»، «فصل دهم: چرا از جنگ دست بكشيم؟ ما داريم فاتح مي‌شويم!»، «فصل يازدهم: ممكن است در تهران انقلاب شود» و «فصل دوازدهم: آيا مي‌تواني تاج و تخت را حفظ كني؟»
در قسمتي از اين كتاب مي‌خوانيم.
«ناو كانبمبلا با تاني از كنار نخستين كشتي آلماني كه هنوز در عرشه آن زد و خورد جريان داشت، عبور كرد. نيروهاي انگليسي مجبور بودند براي قطع فتيله مواد منفجره به زير عرشه بروند. خدمه استراليايي موتور لنج نايف با هياهوي بسيار بر عرشه نفتكش ايتاليايي باربارا هجوم آوردند. خدمه ايتاليايي نفتكش نيز ناسزاگويان با چنگ و دندان بر آنها هجوم آوردند، ولي مقاومت آنها به سرعت خاتمه يافت.
گروهي از نيروهاي انگليسي نيز از طريق يدك‌كش دلاور، خود را به عرشه كشتي آلماني مارينفلس رساندند و زد و خوردي ديگر آغاز شد. در روشنايي شعله‌هاي آتش يك مهندس بلندقد آلماني مشاهده مي‌شد كه فشفشه‌هايي را به درون مخازن زير عرشه پرتاب مي‌كرد، تا آنكه يكي از سربازان انگليسي وي را با يك رگبار مسلسل دستي به هلاكت رساند. هنگامي كه پرچم نيروي دريايي انگليس بر فراز دكل كشتي آلماني به اهتزاز درآمد، خدمه كانيمبلا فرياد برآوردند كه «مارينفلس مال ماست». ولي اينك كانيمبلا با مشكل بزرگ‌تري روبه‌رو بود. مخازن نفتكش برونته دچار آتش‌سوزي شده بود. ناخدا آدامز با سرعت كانيمبلا را به سوي برونته هدايت كرد. خدمه ايتاليايي نفتكش در حال ترك كشتي بودند و برخي قايق‌هاي نجات آنها در اثر امواج حاصل از نزديك شدن كانيمبلا واژگون شد. گروه‌هاي آتش‌نشاني كانيمبلا سعي كردند به نفتكش مزبور راه يابند ولي شعله‌هاي آتش اجازه نداد. سپس كانيمبلا با شلنگ‌هاي آب تلاش فراوان به كار برد تا راه را براي گروه‌هاي آتش‌نشاني باز سازد.
«در آخرين روزهاي رضاشاه» با عنوان فرعي «تهاجم روس و انگليس به ايران در شهريور 1320» نوشته ريچارد ا. استوارت با ترجمه عبدالرضا هوشنگ مهدوي و كاوه بيات توسط انتشارات نشر نو منتشر و اكنون در دسترس علاقه‌مندان به تاريخ معاصر كشورمان قرار دارد.