نظام تصميم‌گيري مشاركت محور از مدرسه تا ستاد
سيدجواد حسيني
در بخش‌هاي پيشين ضرورت مشاركت و ابعاد آن برمبناي اسناد قانوني و بالادستي خصوصا سند تحول بنيادين تشريح شد و درنهايت بسته تحولي توسعه مشاركت در نظام آموزش و پرورش پيشنهاد شد اكنون در چارچوب بسته پيشنهادي محورهاي مختلفي وجود دارد كه به تشريح آن طي چندين يادداشت خواهيم پرداخت. در اين نوشتار نظام تصميم‌گيري مشاركت محور از مدرسه تا ستاد را معرفي مي‌کنیم. مشاركت اركان آموزش و پرورش در فرآيند تصميم‌گيري از مهم‌ترين موضوعاتي است كه اثربخشي تصميمات در آموزش و پرورش را تحت تاثير قرار مي‌دهد. مطالعات گوناگون نشان مي‌دهد چنانچه مشاركت با انگيزه ارج نهادن به دانش و اطلاعات، تجربه و توانايي‌هاي كاركنان و توجه به شرايط تصميم‌گيري و ميزان پذيرش آنان نسبت به تصميم موردنظر همراه باشد، تاثير بسزايي بر افزايش تعهد سازماني، كاهش مقاومت در برابر تغييرات، كاهش تعارضات، افزايش كيفيت تصميمات، بهبود روابط سازماني، افزايش كارايي و اثربخشي، ارتقاي سطح روحيه و رضايت شغلي كاركنان و در نتيجه بهره‌وري سازمان، مي‌گذارد. از اين رو با هدف بهره‌مندي از ظرفيت‌هاي مشاركت ذي‌نفعان در تصميمات مهم سازماني، نظام آموزش و پرورش طرحي تحت عنوان «نظام تصميم‌گيري مشاركت‌محور» ارائه مي‌شود. باتوجه به پراكندگي جغرافيايي مدارس، تفاوت‌هاي فرهنگي و اجتماعي، ويژگي‌هاي خاص مخاطبان، در آموزش و پرورش، استفاده از نظرات و راهكارهاي معلمان و مديران در قالب شوراهاي مدارس و كارشناسان و مديران استاني در قالب شوراهاي آموزش و پرورش استان‌ها در فرآيند برنامه‌ريزي و تصميم‌گيري اهميت بسزايي دارد، چراكه عوامل آموزشي، اداري و اجرايي شاغل در مدارس و ادارات استاني در صف مقدم ارتباط با دانش‌آموزان و خانواده‌ها به عنوان دو ركن اصلي تعليم و تربيت و نيز حضور ميداني مستمر در مدارس به عنوان يكي ديگر از اركان مهم در آن، در بطن مسائل و مشكلات موجود قرار داشته و آنها را از نزديك درك و لمس مي‌نمايند. نكته حايز اهميت و جالب توجه در اين خصوص طرح‌ها و راهكارهايي است كه با بهره‌گيري از خبرگي حاصل از دانش و تجربه، از طرف بسياري از همكاران در مديريت اين مسائل و مشكلات ايجاد شده در كلاس‌ها، مدارس و ... به كار برده شده و رافع مشكلات مي‌شوند كه متاسفانه به علل مختلف ناديده گرفته شده و از سطح كلاس و مدرسه يا منطقه فراتر نمي‌رود، با اجرايي‌سازي اين طرح وزارت آموزش و پرورش از مدرسه تا ستاد به ابرسازماني يادگيرنده تبديل خواهد شد كه قادر است تجارب عملي ١١٧ هزار مدرسه، بيش از يك ميليون معلم و مجموعه شوراهاي مدرسه و شوراهاي آموزش و پرورش شهرستان‌ها و مناطق و استان‌ها و درنهايت ستاد را در پهنه ملي به مشاركت در تصميم‌گيري‌هاي مهم فرا مي‌خواند و قدرت شور و اشتياق و انگيزه و انديشه معلمان را جايگزين مقاومت و مفارقت نمايد. همچنين ايجاد نظامي جهت گردآوري اين نظرات در مورد موضوعاتي كه در مرحله سياستگذاري و تصميم‌گيري در وزارت آموزش و پرورش قرار دارند، مي‌تواند كمك شاياني در بهبود كيفيت و حل مسائل به نظام تعليم و تربيت در حوزه مختلف بکنند. در تمامي اسناد بالادستي ناظر بر آموزش و پرورش نيز با ادبياتي متنوع بر توسعه مشاركت معلمان، عوامل مدرسه، دانش‌آموزان، والدين و... در امر برنامه‌ريزي، تصميم‌سازي و تصميم‌گيري تاكيدشده است كه در مباحث پيشين مفصل به آنها اشاره نموديم از جمله اين موارد مي‌توان به سياست‌هاي كلي ايجاد تحول در نظام آموزش و پرورش، ابلاغي رهبري، سند تحول بنيادين، برنامه 119 از راهكار 1/22 زير نظام مديريت و رهبري اشاره نمود.
اهداف عمده طرح نظام تصميم‌گيري
مشاركت محور عبارتند از:
- جلب مشاركت و استفاده بهينه از نظرات و تجربيات مدارس ادارات، معلمان، شوراهاي مناطق و استان‌ها و مدارس و صاحب‌نظران در حل مسائل و مشكلات و ارتقاي سطح كيفي ارايه خدمات به جامعه از طريق كيفي‌سازي نظام تعليم و تربيت.
- فراهم آوردن فضايي جهت بهره‌گيري از فكر، انديشه و توان علمي و تجربه عملي همكاران در تصميم‌سازي، تصميم‌گيري، اصلاح و ارتقاي سطح برنامه‌ها و فعاليت‌هاي آموزش و پرورش كشور.
- تقويت روحيه همفكري، احساس مسووليت، همكاري و توسعه فعاليت‌هاي گروهي در سطح مدارس و مناطق و استان‌ها.
- تمركززدايي و توجه به تفاوت‌هاي فرهنگي و اجتماعي در تصميم‌گيري‌ها.
ساختار پيشنهادي:
ساختار نظام تصميم‌گيري مشاركت‌محور در آموزش و پرورش از چهار لايه زير تشكيل مي‌شود:
لايه اول) شوراي مدرسه.
لايه دوم) شوراي آموزش و پرورش مناطق و نواحي و شهرستان‌ها.
لايه سوم) شوراي معاونان و شوراي آموزش و پرورش استان.
لايه چهارم) شوراي معاونان وزارت و شوراي عالي آموزش و پرورش كشور.
فرآيند اجرا
نظر به تقاضامحور بودن اين طرح، موضوعاتي كه به تشخيص شوراي معاونين وزارت يا شوراي عالي آموزش و پرورش يا كميسيون آموزش و فناوري مجلس شوراي اسلامي نيازمند كسب نظر از ساير لايه‌هاي نظام تصميم‌گيري مشاركت‌محور مي‌باشد كه با تشكيل دبيرخانه مركزي طرح فرآيند اجرايي‌سازي آن پيگيري مي‌شود و موضوعات ازسوي دبيرخانه مركزي به سطوح مربوط اعلام مي‌گردد. مراحل ارسال موضوعات و دريافت بازخوردها به ترتيب زير خواهد بود:
1- ارايه موضوعات مهم از سوي شوراي معاونان وزارتخانه يا شوراي عالي آموزش و پرورش يا كميسيون آموزش و فناوري مجلس شوراي اسلامي به ادارات كل و سپس نواهي و مناطق و مدارس كشور.
2- بررسي موضوع ارجاعي در شوراي مدرسه و ارسال نتايج بررسي‌ها و ارزيابي‌هاي شوراي مدرسه به اداره آموزش و پرورش شهرستان‌ها و مناطق و طرح و جمع‌بندي در شوراي معاونان و سپس شوراي آموزش و پرورش مناطق و شهرستان‌ها.
3- بررسي موضوع در شوراي معاونان ادارات كل آموزش و پرورش استان‌ها و شوراي آموزش و پرورش استان.
4- بررسي در شوراي معاونان وزارت آموزش و پرورش و ارسال به دبيرخانه شوراي عالي آموزش و پرورش.
ويژگي موضوعات قابل طرح در نظام تصميم‌گيري مشاركت محور
موضوعات آموزش و پرورش بسيارند و در نظام اجرايي در مورد آنها تصميم‌گيري و به اجرا گذاشته مي‌شود. برخي از موضوعات مهم وجود دارند كه مي‌تواند در نظام تصميم‌گيري مشاركت‌محور مورد توجه قرار بگيرند. ويژگي‌هاي مهم اين موضوعات عبارتند از:
- امكان‌سنجي اجرايي و قابليت پياده‌سازي در مقياس ملي
- پيش‌بيني الزامات حقوقي و قانوني
- توجه به منابع انساني، مالي، تجهيزاتي و... موردنياز
- توجه به اقتصائات فرهنگي، اقليمي، سياسي و بررسي ملاحظات آمايش سرزميني
- تامين داده‌ها و اطلاعات مورد نياز براي اجراي صحيح
- داشتن توجيه اقتصادي
- ابتنا بر اسناد بالادستي و مفاد قانوني
-اثربخشي در ارتقاي كيفيت و قدرت تحول‌بخشي. در پايان مجددا يادآور مي‌شوم با اجرايي‌سازي نظام مشاركت‌محور از مدرسه تا ستاد نظام عريض و طويل و پهن پيكر تعليم و تربيت از مدرسه و اركان و عناصرش تا كارشناسان و مديران اداري در مناطق هفتصد و شصت‌گانه و ستاد آموزش و پرورش در تصميمات مهم مديريت آموزشي و برنامه‌هاي درسي مشاركتي نظام‌مند و موثر داده خواهند شد و علاوه بر استفاده از تجارب و خردجمعي ايشان موجب افزايش انگيزش نيروهاي انساني از مدرسه تا ستاد خواهد شد و بر قدرت خلاقيت و نوآوري آنان خواهد افزود و انگيزه‌ها و انديشه‌ها و نيز قدرت اراده آنها را در خدمت به نظام تعليم و تربيت قرار خواهد داد.