واكاوي انگيزه‌هاي متفاوت تهران- رياض- آنكارا در جنگ اسراييل و حماس
چند صدايي خاورميانه درباره فلسطين
محسن برهاني
گروهي از ناظران براي پاسخ به چرايي چند صدايي جهان اسلام در ارتباط با فلسطين سه سطح از تحليل سياست خارجي را با ديدگاه سازه‌انگاري در روابط بين‌الملل ادغام كرده و در اين باره بر اين باورند كه سازه‌انگاري (Constructivism) به عنوان يكي از نظريه‌هاي بين‌الملل بر اين تحليل تاكيد دارد كه جنبه‌هاي مهم روابط و تحولات بين‌المللي صرفا ماحصل ويژگي‌هاي اساسي سياست جهاني نيست، بلكه بخش عمده اين مواضع زمينه‌هاي تاريخي و اجتماعي داشته و دارند. المانيتور در اين باره گزارشي منتشر كرد و به بهانه مواضع متفاوت كشورهاي اسلامي در ارتباط با جنگ غزه، اين مقوله را در سه سطح عوامل داخلي چون ساختارهاي سياسي، مقوله رهبري و احساسات عمومي، تبيين كرده و در اين باره نوشته است كه موضع‌گيري هر كدام از اين بازيگران، سياست خارجي‌شان را حداقل در اين بازه زماني تعريف كرده است. علاوه بر اين، عوامل اجتماعي مانند هنجارهاي فرهنگي، روايت‌هاي تاريخي و هويت‌هاي مشترك به روشن شدن تاثير مسائل اجتماعي بر ديدگاه‌هاي مربوط به فلسطين در جهان اسلام كمك مي‌كند.
متغيرهايي تغيير‌دهنده قواعد بازي
اهداف ژئوپليتيكي و پويايي قدرت، اثر تعاملات بين كشورها بر تصميمات سياسي بازيگران منطقه در ارتباط با فلسطين تاثيرگذار است. ادغام سه سطحي كه بدان‌ها اشاره شد با ديدگاه سازه‌انگاري كه بر نقش ايده‌ها، هويت‌ها و هنجارها تاكيد دارد، امكان درك جامع‌تري را فراهم مي‌كند. اين رويكرد به ما كمك مي‌كند تا فراتر از مشاهدات ساده‌انگارانه، نگاهي جامع از نيروها و متغيرهاي پيچيده در حال بازي در روابط بين‌الملل داشته باشيم. زماني كه سياست خارجي كشورهاي اسلامي در مورد فلسطين را به شكلي دقيق بررسي مي‌كنيم، تفاوت رويكردها به شكلي آشكار عريان مي‌شود. برخي كشورها مشتاقانه از حقوق فلسطين و تشكيل دولت فلسطيني دفاع مي‌كنند، درحالي كه برخي ديگر موضع محتاطانه‌تري در اين باره دارند. گروهي از تحليلگران مي‌گويند، براي درك بهتر مواضع بازيگران خاورميانه بايد شرايط داخلي هر كدام از كشورهاي دخيل را بررسي كرد، به بياني بهتر، فعل و انفعال‌هاي داخلي هر بازيگر مي‌تواند موضع‌گيري آن كشور در عرصه سياست منطقه و جهان را تحت تاثير قرار دهد. به عنوان نمونه تركيه را درنظر بگيريد؛ بازيگري كه يكي از حاميان اصلي حقوق فلسطينيان است. رجب طيب اردوغان، رييس‌جمهور تركيه به‌طور مداوم اقدامات اسراييل را محكوم كرده و خواهان اجراي راه‌حل دو كشوري جهت خروج از بحران اخير است. تركيه از لحاظ تاريخي سياست خارجي خود را با تركيبي از هويت اسلامي، پيوندهاي تاريخي و احساسات عمومي شكل داده است. حمايت قوي اين بازيگر از حقوق فلسطيني‌ها با تكيه بر هويت اسلامي تقويت مي‌شود. اردوغان با تاكيد بر دفاع از هموطنان مسلمان، موضع تركيه را به عنوان تعهد اخلاقي كه ريشه در اصول اسلامي دارد، توصيف مي‌كند. احساسات عمومي مسلمانان در تركيه به شدت با آرمان فلسطين همسو است؛ گزاره‌اي كه در اعتراضات و تظاهرات گسترده عليه اقدامات اسراييل مشهود است. اين نشان مي‌دهد كه چگونه افكار عمومي بر تصميمات سياست خارجي تركيه تاثير مي‌گذارد.
تفاوت رويكرد تهران و رياض
از سوي ديگر، عربستان سعودي رويكرد دقيق‌تري را در پيش گرفته است. با وجود اينكه رهبران پادشاهي مي‌گويند از فلسطيني‌ها حمايت مي‌كنند، دولت سعودي در خفا با تل‌آويو رابطه دارد، بالاخص در مورد امنيت منطقه. اين رويكرد عملي زماني معنا پيدا مي‌كند كه به آنچه در داخل مي‌گذرد، نگاه كنيد. رهبران عربستان سعودي بايد تقاضاي حمايت از فلسطين را كنار فعل و انفعال‌هاي پيچيده منطقه قرار دهند. شواهد اين امر در روابط ديپلماتيك اين پادشاهي نهفته است. علي‌رغم حمايت علني از فلسطين، عربستان سعودي در مورد مسائل امنيتي منطقه نيز با اسراييل مذاكره كرده است. در باب سياست خارجي ايران در مورد فلسطين گروهي مي‌گويند كه هسته اصلي مواضع ايران متشكل از اهداف ژئوپليتيك و همبستگي مذهبي است. ايران قويا از آرمان فلسطين حمايت مي‌كند و حامي اصلي گروه حماس است. در سطح داخلي نيز احساسات عمومي ايرانيان در طول تاريخ به نفع فلسطين بوده كه به شكلي جدي‌تر سياست خارجي تهران را تحت تاثير قرار داده است. اين گزاره‌ها نقش مهمي در تعيين موضع تهران ايفا مي‌كنند و به ايران اجازه مي‌دهد كه همبستگي مذهبي خود را تقويت و تعهد خود را به آرمان گسترده‌تر اسلامي برجسته كند. مواضع ايران در ارتباط با اسراييل كه ريشه در اصول انقلابي دارد، حمايت تزلزل‌ناپذير تهران از فلسطين را تقويت مي‌كند؛ گزاره‌اي كه عاملي حياتي در شكل‌دهي به موضع بين‌المللي اين كشور است. در ارتباط با تركيه نيز متغيرهاي اجتماعي، سياست خارجي اين كشور را عميقا تحت‌تاثير قرار داده است؛ متغيرهايي كه بر ارزش‌هاي مشترك اسلامي و پيوند تاريخي بانفوذ منطقه‌اي امپراتوري عثماني تاكيد دارند. اظهارات رجب طيب اردوغان به شكلي جدي تعهد تركيه به آرمان فلسطين را به عنوان يك تعهد اخلاقي كه ريشه در اصول اسلامي دارد، برجسته كرده و درك سازه‌انگاري از نقش اين كشور در جهان اسلام را تقويت مي‌كند. الكساندر ونت، محققي برجسته در زمينه تئوري سازه‌انگاري، با تكيه بر اين ديدگاه، استدلال مي‌كند كه رفتار دولت‌ها توسط ايده‌ها و هويت‌هاي مشترك شكل مي‌گيرد. در مورد تركيه، ارزش‌هاي اسلامي مشترك و روايت‌هاي تاريخي به هويت جمعي كمك مي‌كند؛ امري كه گزينه‌هاي سياست خارجي اين بازيگر را تغيير داده يا تحت تاثير قرار مي‌دهد. لفاظي اردوغان نيز با اين رويكرد مطابقت دارد، زيرا او حمايت تركيه از فلسطين را نه تنها يك موضع سياسي، بلكه بازتابي از هويت و پيوندهاي تاريخي اين كشور مي‌داند.
سياست يك بام و دو هواي پادشاهي!
مواضع عربستان سعودي نيز ريشه در نگهباني دو مكان مقدس اسلام دارد. رهبراني مانند ملك سلمان و وليعهد محمد بن سلمان تعهد خود را به وحدت اسلامي ابراز مي‌كنند و بر تئوري سازه‌انگاري كه رويكرد آنها در قبال مساله فلسطين را شكل مي‌دهد، تاكيد مي‌كنند.
نظريه سازه‌انگاري ونت اين ايده را تقويت مي‌كند كه تعهد عربستان به وحدت اسلامي، در هم تنيده با پويايي‌هاي منطقه‌اي، فراتر از يك استراتژي سياسي صرف و فراتر از هويت جمعي اين بازيگر معنا مي‌شود.
با كنار هم قرار دادن اين سه سطح تحليل از دريچه سازه‌انگاري، متوجه مي‌شويم كه معضل جهان اسلام در مورد فلسطين، ماحصل تاثيرات چندوجهي است. در اين چارچوب شاهد تعامل پويا از ملاحظات داخلي، هنجارهاي اجتماعي و پويايي‌هاي منطقه‌اي است كه پاسخ ملل اسلامي به مساله فلسطين را شكل مي‌دهد؛ بنابراين، درك اينكه چرا جهان اسلام در مورد فلسطين چند صدا شده است، ما را ملزم مي‌كند كه از مشاهدات سطحي فراتر برويم. با ادغام سه سطح تحليل و پذيرش ديدگاه سازه‌انگاري، مي‌توانيم بينش‌هايي در مورد شبكه پيچيده عوامل موثر بر تصميمات سياست خارجي به دست آوريم.