نگاهي به دو مستند جشنواره سينما حقيقت
14 مدال كشتي در مقابل يك مدال واليبال!
محمد تقي‌زاده
«محمد علي آبادي» وزير ورزش دولت احمدي‌نژاد براي انتقال «محمدرضا يزداني‌خرم» از فدراسيون واليبال به فدراسيون كشتي به او گفته بود: «كشتي 14 مدال دارد و واليبال تنها يك مدال» و اين‌طور استدلال كرده بود كه اهميت كشتي بيش از واليبال است و يزداني‌خرم كه در آن زمان از اركان مهم مديريتي واليبال ايران بود را مجاب كرد به فدراسيون كشتي بيايد. مستندهاي ورزشي از جمله پرطرفدارترين گونه‌هاي مستند به شمار مي‌روند كه در ايران و سراسر جهان همواره مخاطبان پر و پا قرصي دارند: مستندهايي كه به واسطه حضور چهره‌ها و هيجاني كه در رقابتهاي ورزشي وجود دارد، جذاب و مخاطب‌پسند مي‌شوند. در هفدهمين جشنواره سينما حقيقت دو مستند ورزشي كه استقبال بدي هم از آن در جشنواره نشد، به نمايش درآمدند كه يكي درباره كشتي و «محمد بنا» و ديگري در خصوص واليبال ايران بعد از انقلاب بوده است. در اين مطلب، نگاهي اجمالي به اين دو مستند از لحاظ فرمي و محتوايي انداخته‌ايم.
«آقاي خاص» به نويسندگي، كارگرداني و تهيه‌كنندگي «جواد ترابي»
رويكرد ترابي در اين مستند، نگاهي ژورناليستي با محوريت قالب گزارش و تحليل است. او در اين مستند قهرماني‌هاي بنا در زمان مربي‌گري‌اش تا دلايل افت و خيز و مصاحبه با نزديكان وي را به تصوير مي‌كشد و در اين مسير گفت‌وگوهاي صميمانه و عاشقانه محمد بنا در جايگاه مربي تكميل‌كننده و تاثير‌گذار جلوه كرده است. رويكرد متمايز ترابي در مستند آقاي خاص، پرداخت همه‌جانبه و بدون تعصب به كارنامه حرفه‌اي محمد بنا به عنوان معمار كشتي فرهنگي ايران بوده و سعي كرده علاوه بر موفقيت‌ها و دستاوردهاي ورزشي به حرف و حديث‌ها و شايعات پيرامون وي نيز بپردازد و آن را در مصاحبه حضوري با شخص بنا مطرح نمايد.عشق به وطن و مردم ايران از مهم‌ترين مضاميني است كه از شخصيت محمد بنا در طول تماشاي فيلم منتقل مي‌شود. از برخورد متواضعانه با شايعات و بدگويي‌ها تا ناراحتي و اندوه شديد از باخت يكي از كشتي‌گيران چنان در ميزانسن و طراحي فيلمساز چيده شده كه به خوبي تصويري از شخصيت متواضعانه، حرفه‌اي، مردمي و عاشق محمد بنا به نمايش در مي‌آيد.حضور «فرزاد حسني» به عنوان راوي و «هادي عامل» در مقام مصاحبه‌شونده وجوه مربوط به صدا در مستند را تقويت كرده و از عوامل تيزهوشانه سازندگان براي جذب مخاطب محسوب مي‌شود. حسني با دوري از تلويزيون نوعي حس دلتنگي را براي مخاطبان تداعي مي‌كند و هادي عامل نيز صدايش با تشك كشتي به نوعي عجين و تنيده شده است. مستند آقاي خاص با رويكردي جذاب و بهره‌گيري از سوژه‌اي كاريزماتيك و كنجكاوبرانگيز مي‌تواند از آثار پرمخاطب و جذاب سينماي مستند در سال‌هاي آينده باشد كه علاوه بر امكان نمايش در تلويزيون امكان اكران عمومي و فروش در گيشه را براي مخاطبان سينماي مستند فراهم كند.
مستند «روياي بزرگ» به كارگرداني احسان مشكور و تهيه‌كنندگي محمدحسين محمدي واله
مستند «روياي بزرگ» ساخته «احسان مشكور» از جمله مستندهاي ورزشي است كه براي نخستين‌بار در جشنواره هفدهم سينما حقيقت به نمايش درآمده و قرار است روايتگر مسير افت و خيز و پيشرفت واليبال ايران بعد از انقلاب باشد.
مستندهاي ورزشي في‌نفسه، ظرفيت اين را دارند كه به جهت هيجان و جذابيتي كه به واسطه به تصوير كشيدن رقابتهاي ورزشي نشان تماشاگر مي‌دهند براي مخاطب جذاب و ديدني باشند، يعني مستندسازان اين ژانر در وهله اول از يك ميزان حداقلي مخاطب براي تماشاي مستندهاي‌شان مطمئن هستند به خصوص اينكه اين مستندها درباره ورزش‌هاي پرطرفدار از جمله فوتبال، واليبال يا كشتي و چهره‌هاي ورزشي و سرشناس در آن حاضر باشند.احسان مشكور در روياي بزرگ روايتي ژورناليستي به مسير پيشرفت واليبال ايران داشته و مسير پرفراز و نشيب موفقيت‌ها و شكست‌هاي اين ورزش كه در نهايت به حضور در المپیك و قهرماني انجاميده را بررسي كرده است. در اين مستند از تصاوير آرشيوي صدا و سيما به همراه روايت «كيومرث كرده» به عنوان راوي اصلي مستند استفاده شده و فرآِيند پيشرفت واليبال ايران از مديريت مرحوم «يزداني خرم» تا حضور مربياني چون «ولاسكو» و «لوزانو» يك به يك پرداخته و مرور مي‌شود تا در نهايت سير تحول و پيشرفت واليبال ملي ايران در طول كمتر از دو ساعت جلوي چشم مخاطب تداعي شود، مسيري كه با سختي‌ها و آزمون خطاهاي مختلف محقق شده و افراد زيادي در اين موفقيت‌ها نقش ايفا كردند.مشكل اصلي مستند روياي بزرگ اين است كه به هيچ‌وجه به عمق مسير پيشرفت نمي‌رود و نمي‌تواند تحليل درستي از عوامل قهرماني‌ها و پيشرفت‌هاي واليبال ايران بعد از انقلاب ارايه دهد. مشكور در روياي بزرگ به فرم يك مستند ژورناليستي با ريتم جذاب، تنها اتفاقات مهم را مرور و به تصوير در مي‌آورد و به مثابه يك خاطره‌نگار، اين رقابت‌ها را از زبان نريتور خود روايت مي‌كند اما شايد لازم بود كه نقد مديريت‌ها و تحليل شكست‌ها و موفقيت‌ها در كنار واكاوي فني و حرفه‌اي دست‌اندركاران واليبال ايران به‌طور جامع‌تري بررسي شود تا مخاطب مستند علاوه بر مشاهده مسير موفقيت، دلايل و عوامل آن را نيز كشف و شهود كند.با وجود اينكه چهار نفر از قهرمانان فراموش‌نشدني واليبال ايران از «امير غفور»، «مهدي مهدوي»، «سيد محمد موسوي» و «فرهاد قائمي» در مستند حضور جذابي داشتند و كمك زيادي به مستند كردن كار داشتند، اما جاي خالي افرادي همچون «فرهاد ظريف» و «سعيد معروف» به عنوان بازيكنان موثر تيم ملي و از برترين شخصيت‌هاي واليبال ايران در مستند بسيار محسوس و به چشم مي‌آيد.روياي بزرگ ايده جالب و سوژه بكري بود كه مي‌توانست اثري ماندگار و موثر از پيشرفت واليبال ايران بعد از انقلاب باشد اما با ذوق‌زدگي افراطي سازندگان به مستندي بدل شده كه تنها با تكيه بر تصاوير آرشيوي صدا و سيما، حضور چند چهره شاخص ورزشي و تدوين و نماهنگ‌ها به اثري نه چندان قدرتمند از لحاظ پرداخت بصري، پژوهش عميق و همه‌جانبه و روايتي گيرا و موثر بدل شده كه با وجود موضوع ماندگار به نظر نمي‌رسد آنچنان پايدار و مانا در اذهان بماند.