معادله چندمجهولي قفقاز راهبرد هند را در هم شكست
دهلی نو در دوراهی چابهار- زنگزور
احسان لطيفي
ناظران مي‌گويند وقتي صحبت از مانورهاي ژئوپليتيك هند به ميان مي‌آيد، كارشناسان استراتژيك جهاني احساس مي‌كنند كه هند بسيار كمتر از وزن خود و عمدتا محدود به آسياي جنوبي عمل مي‌كند. تا همين اواخر، محاسبات استراتژيك هند در درجه اول به پاكستان و پس از آن به چين محدود مي‌شد. غير از عنصر استراتژيك جزيي دهلي‌نو در توافق‌هاي دفاعي‌اش با غرب، تعامل اين بازيگر با جهان غرب عمدتا وجهه اقتصادي و فرهنگي داشت، اما پس از دست‌اندازي چين به منطقه دوكلام و گالوان كه به تيرگي روابط هند و چين انجاميد و دخالت بازيگران فرامنطقه‌اي مانند تركيه در مناقشه كشمير كه وضعيت را بدتر كرد، چشم‌انداز، رويكرد و محاسبات استراتژيك سياست خارجي هند فراتر از جنوب آسيا گسترش يافت. برخي مظاهر آن عبارتند از: علاقه دهلي‌نو به اقيانوس هند و آرام، پروژه‌هاي اتصال استراتژيك جهاني مانند كريدور هند-خاورميانه-اروپا، افزايش روابط دوجانبه هند و يونان و ميزباني مشتاقانه دهلي‌نو از نشست سران گروه ۲۰.
خيز براي همكاري استراتژيك با ايروان
ورود هند به ارمنستان، كشوري دور در منطقه قفقاز جنوبي بخشي از اين تغيير جديد است. سفر اكتبر ۲۰۲۱ دكتر سوبرامانيام جايشانكار، وزير امور خارجه هند به ايروان تاريخي بود؛ زيرا اين اولين ديدار وزير خارجه هند به ارمنستان طي سي سال گذشته است. پيش از اين، نارندرا مودي، نخست‌وزير هند با نيكول پاشينيان، همتاي ارمني خود در حاشيه مجمع عمومي سازمان ملل متحد در نيويورك ديدار كرد تا در نهايي كردن توافق تجاري با اتحاديه اقتصادي اوراسيا از ايروان حمايت كند. طي سه سال گذشته، هند تامين‌كننده اصلي تسليحات ارمنستان بوده است. اين قراردادهاي دفاعي بزرگ شامل فروش موشك‌اندازهاي چند لول پيناكا، قرارداد ۴۰ ميليون دلاري رادارهاي مكان‌ياب اسلحه SWATHI، مهمات موشك‌هاي ضدتانك و تفنگ‌هاي توپخانه ۱۵۵ ميلي‌متري است. منابعي در وزارت امور خارجه هند اعلام كردند كه ارمنستان به انجام معاملات دفاعي بيشتري از جمله فروش پهپادها و سامانه‌هاي ضدپهپاد، مهمات پرسه‌زن و موشك‌هاي ميان‌برد زمين به هوا علاقه‌مند است. در اكتبر ۲۰۲۲، سورن پاپيكيان، وزير دفاع ارمنستان با بازديد از نمايشگاه دفاعي دهلي‌نو با راجنات سينگ، همتاي هندي خود ملاقات كرد. در سپتامبر ۲۰۲۲ و طي كنفرانس هند و ارمنستان در بِنگالورو، هر دو كشور براي ارتقاي روابط تجاري يادداشت تفاهمي در زمينه فرهنگ، زيرساخت‌هاي ديجيتال و انرژي‌هاي تجديدپذير امضا كردند. نمايندگان پتانسيل تجارت و سرمايه‌گذاري در زمينه‌هاي داروسازي، كشاورزي، فناوري اطلاعات، سينما و گردشگري را مورد بررسي قرار دادند. علاوه بر اين، مي‌توان شاهد افزايش همكاري در سطح اتاق فكر بين هند و ارمنستان بود. اخيرا، گروهي از محققان به نمايندگي از بنياد يوساناس در مجموعه گفت‌وگوهاي ايروان شركت داشتند، بنيادي كه توسط انديشكده‌اي ارمني كه زيرنظر دفتر نخست‌وزير ارمنستان فعاليت مي‌كند، سازماندهي شده است. موسسه تحقيقات سياست كاربردي، انديشكده سطح بالاي ديگر نيز گفت‌وگوهاي بعدي را با همكاري بنياد پژوهشي آبزِروِر، يك انديشكده هندي و مشاركت وزارت امور خارجه اين كشور سازماندهي خواهد كرد. همه اين تحولات بر بستر محكم پيوندهاي فرهنگي و تاريخي قوي بين دو كشور استوار بوده كه براي قرن‌ها وجود داشته است. بيش از چهار قرن است كه جامعه تجاري ارمني در هند زندگي مي‌كند. كلكته خانه كليساهاي ارمني با قدمت چندين‌قرنه است. اولين پيش‌نويس قانون اساسي ارمنستان در چناي هند تنظيم شد.
عوامل محرك براي نفوذ در قلب قفقاز
آن‌گونه كه نشنال اينترست نوشته، تا جنگ ۲۰۲۰، هند كم و بيش موضع روشني داشت و از ارمنستان در برابر حمله زميني آذربايجان حمايت مي‌كرد. حمايت تركيه و پاكستان از آذربايجان، حمايت هند از ارمنستان را بيش از پيش ضروري كرد. در سال ۲۰۱۷، تركيه، آذربايجان و پاكستان توافقنامه سه‌جانبه وزيران را براي تقويت روابط دفاعي و استراتژيك امضا كردند. قابل ذكر است كه آذربايجان در مناقشه كشمير، طرف پاكستان را گرفته است، درحالي كه ارمنستان از هند حمايت مي‌كند. روابط تركيه و پاكستان به سال ۱۹۴۷ باز مي‌گردد. پس از لغو وضعيت ويژه كشمير در سال ۲۰۱۹، تركيه به عنوان طرفدار سرسخت موضع پاكستان در برابر هند ظاهر شد. تحت رهبري اردوغان و جاه‌طلبي‌هاي او، علاقه و حمايت آنكارا از پاكستان تقويت شد و لفاظي‌هاي ضدهندي او شدت گرفت. اخيرا، مخاطبان نويسنده مقاله گمانه‌زني كرده‌اند كه ممكن است نيروي شبه‌نظامي خصوصي اردوغان (SADAT) در اعزام مزدوران آموزش‌ديده به كشمير فعال باشد. علاوه بر ايجاد توازن قوا در مقابل تركيه و پاكستان، هند، ارمنستان را نقطه‌اي حياتي براي گسترش دامنه نفوذ راهبردي و اقتصادي خود در قفقاز جنوبي مي‌داند. حياتي‌ترين منافع دهلي‌نو در اين منطقه در پروژه‌هاي اتصال استراتژيك نهفته است. علاقه هند به INSTC (كريدور بين‌المللي شمال-جنوب) كه ارمنستان نيز بخشي از آن است، ريشه محكمي در تلاش هند براي اتصال زميني به اوراسيا، آسياي مركزي و اروپا از طريق فلات ايران دارد كه در غير اين صورت، توسط پاكستان و افغانستان مسدود شده است. با اين هدف، هند قصد دارد INSTC را به ارمنستان گسترش داده و بندر چابهار در جنوب شرق ايران را به بازارهاي اروپا و اوراسيا متصل كند.
گزينه‌هاي تهران و دهلي‌نو براي همكاري
آن‌گونه كه گروهي از تحليلگران مي‌گويند، هند و ايران دو گزينه دارند؛ خطوط راه‌آهني كه از طريق استان سيونيك ارمنستان، شمال غرب ايران را به روسيه و درياي سياه وصل مي‌كند يا از طريق سواحل خزر و آذربايجان مي‌گذرد. به دليل نزديكي آذربايجان به پاكستان و تركيه، ارمنستان انتخابي طبيعي براي هند است. ارمنستان نيز شديدا به INSTC علاقه دارد. در مه ۲۰۲۱، ايروان احداث جاده‌اي جايگزين به ايران را براي اتصال بنادر ايران به بنادر گرجستان از طريق ارمنستان اعلام كرد. در جريان سفر وزير خارجه هند در سال ۲۰۲۱، ارمنستان همچنين طرحي را پيشنهاد داد كه امكان حمل محصولات هندي به روسيه و درياي سياه را از طريق ارمنستان فراهم مي‌كرد. تمام اين ابتكارات INSTC را به واقعيت نزديك‌تر مي‌كند. قره‌باغ معادلات را تغيير داد با توجه به تحولاتي كه ذكر شد، منطقي است كه تصور شود هر دو كشور به سمت مشاركتي استراتژيك و قوي در حركتند. با اين حال، سكوت نسبي هند پس از بازپس‌گيري قره‌باغ توسط آذربايجان در سال ۲۰۲۳، نشان‌دهنده كاهشي در اشتياق دهلي‌نو براي روابط و احساس خوش‌بيني همراه با شك و ترديد است. شايد پس از آنكه آذربايجان كنترل خود را بر قره‌باغ را تثبيت كرد، هند اكنون نسبت به سرمايه‌گذاري‌ها و برنامه‌هاي خود در پروژه‌هاي اتصال استراتژيك اين منطقه احساس ناامني مي‌كند. ممكن است هند به دليل وجود منطقه زنگزور در مسير ترانزيتي سيونيك، در اولويت خود تجديدنظر كند. باكو ادعاهايي را در مورد كريدور زنگزور مطرح كرده است؛ زيرا دسترسي بلامانع آن به منطقه‌اش در نخجوان را فراهم مي‌سازد. ناظران مدعي‌اند با توجه به رويكرد ريويژنيست آذربايجان، تهديدات باكو براي دهلي‌نو را نمي‌توان دست‌كم گرفت. از اين رو، ممكن است بي‌ثباتي حاكم و وضعيت امنيتي ناپايدار اشتياق هند براي مسير ترانزيتي از طريق سيونيك را كاهش دهد. با اين وجود، هند با انتخاب سختي روبه‌رو است. دهلي‌نو عميقا در پروژه چابهار سرمايه‌گذاري كرده و INSTC را پروژه‌اي حياتي جهت دستيابي به مسيرهاي زميني به اروپا مي‌داند. با وجود موانع تحريم‌ها عليه ايران و روسيه و اختلافات عمده بر سر مسائل داوري با ايران، هند قراردادي ۱۰ساله با ايران براي استفاده از بندر چابهار نهايي كرده است.
جنگ اوكراين، فرصت يا تهديد
آنيل تريگونايات، كارشناس غرب آسيا و سفير سابق هند به بسياري از كشورهاي خاورميانه، در مصاحبه‌اي تلفني با نشنال اينترست گفت كه پس از جنگ اوكراين، روس‌ها در مورد اجراي سريع INSTC براي دسترسي به چابهار از طريق اقيانوس هند بسيار جدي شده تا بتوانند با تحريم‌هاي اروپا مقابله كنند. هند نمي‌خواهد اين فرصت را از دست دهد. او همچنين گفت كه اگر هند بي‌علاقگي نشان دهد، چين احتمالا فرصت را تصاحب خواهد كرد، زيرا قبلا روابطي قوي با روسيه برقرار كرده است. پس از جنگ اسراييل و حماس و با چشم‌انداز رو به افول كريدور هند-خاورميانه-اروپا، وابستگي هند تشديد مي‌شود. از اين رو، آيا اين نقاط ضعف هند را وادار خواهد كرد تا با توجه به اتحاد باكو با تركيه و پاكستان، آذربايجان را در طرح INSTC مشاركت دهد؟ علاوه بر عواملي كه ذكر شد، دخالت روزافزون قدرت‌هاي جهاني در قفقاز جنوبي نيز مي‌تواند مانعي از تبديل روابط هند و ارمنستان به مشاركتي استراتژيك شود. پس از پاسخ منفعلانه روسيه به جنگ باكو و ايروان، شاهد روي‌آوري بسياري از ارامنه به سمت ايالات‌متحده بوديم كه مسكو را ناراحت كرده است. در جنگ اخير روسيه و اوكراين، هند با فشار عظيمي از سوي قدرت‌هاي غربي روبه‌رو شد تا روسيه را رها كند. با توجه به بيزاري از اتحادها، دهلي‌نو از گرفتار شدن در جنگ سرد ديگري بين ايالات‌متحده و روسيه اجتناب خواهد كرد. همچنين روابط قوي هند با اسراييل، رقيب سرسخت ايران و روابط تهران و پكن، دشمن سرسخت دهلي‌نو باعث شده كه ادامه و مشاركت بيشتر هند در INSTC به رهبري روسيه و ايران به‌طور فزاينده‌اي چالش‌برانگيز شود. بدترين سناريو براي هند، عبور INSTC از آذربايجان خواهد بود. از اين رو، مي‌توان استدلال كرد كه با بي‌اطميناني و بي‌ثباتي حاكم در قفقاز جنوبي، هند ترجيح مي‌دهد در مسيري دوجانبه با ارمنستان و با تمركز ويژه بر معاملات دفاعي و روابط اقتصادي حركت كند.