نگاهي به كتاب «هنر تصويري در ايران» اثر رويين پاكباز
تفكيك سبك‌شناختي دوره‌ها
مهدي كريمي
رويين پاكباز، تاريخ‌نگار هنر، منتقد و نقاش نوگراي ايراني است كه در كارنامه فرهنگي‌اش آثار مهمي نظير «دايره‌المعارف هنر» و «نقاشي ايران (از ديرباز تا امروز)» ديده مي‌شود. كتاب «هنر تصويري در ايران» تازه‌ترين اثر او در امتداد كتاب «نقاشي ايران (از ديرباز تا امروز) » است. اثري كه به لايه‌هاي تصويري نقاشي ايراني نظر دارد و هدفش شناخت ويژگي‌هاي هنر تصويري در ايران از منظر كاوش در سرچشمه‌هاي آن است. هنري كه در مسير تحول خود، بارها با فرهنگ‌هاي بيگانه و سنت‌هاي ناهمگون شرقي و غربي مواجه شده است و البته به دستاوردهاي خلاقه و تازه‌اي نيز رسيده و جلا يافته است. پژوهش در موضوع نقاشي قديم ايران از اوايل قرن بيستم شروع شده است. موضوعي كه نخستين پژوهشگران اين عرصه دنبال مي‌كردند مربوط به گردآوري و رده‌بندي آثار متعلق به سده‌هاي هشتم تا يازدهم مي‌شد و امروزه دامنه آن تا آغاز دوران جديد گسترش يافته است و محققان برجسته‌اي نظير محمدعلي كريم‌زاده تبريزي، يحيي ذكاء، اكبر تجويدي و شهريار عدل و... در آن سهيم بوده‌اند اما با تمام اين تلاش‌ها، تاكنون «تاريخ تحليلي و جامع هنر تصويري در ايران» تدوين نشده است. رويين پاكباز در اين درس‌گفتارها، سعي كرده تا براساس و بهره‌گيري از اطلاعات موجود، طرحي كلي از دوره‌بندي تاريخ هنر تصويري در ايران ارايه دهد كه در آن ملاك، تفكيك دوره‌ها بر پايه دگرگوني ديد هنري و ويژگي‌هاي سبك‌شناختي است و با اين نگاه فكري، سير تحولات هنر تصويري در ايران در چهار بخش دورانِ «كهن، ميانه، جديد و معاصر» تنظيم شده است. در «دوران كهن» كه درس‌گفتار اول و دوم را شامل مي‌شود به سرچشمه‌هاي نقاشي ايران كه از صخره‌نگاره‌هاي كوهدشت لرستان كه صحنه‌هاي رزم و شكار با تير و كمان و حيواناتي نظير اسب و گوزن را نشان مي‌دهد به عنوان نمونه‌هاي قديمي از آثار تصويري كشف‌شده در ايران اشاره مي‌شود و در ادامه به نقاشي در جهان ايراني و نقاشي سغدي و مانوي و اثر «ورقه و گُلشاه» به عنوان تنها كتاب مصور بازمانده از دوران سلجوقي پرداخته شده است. در «دوران ميانه» كه درس‌گفتارهاي سوم تا هفتم را مشتمل مي‌شود، نگاه اثر به شهرهاي «تبريز، بغداد، شيراز، هرات، قزوين، مشهد و اصفهان» به عنوان عمده‌ترين مراكز توليد نسخه‌هاي مصور معطوف است. «دوران جديد» و دو درس‌گفتارش به تاثيراتي كه به حضور خارجي‌ها در ايران و تاثيري كه بر نقاشي ايران گذاشته‌اند، توجه شده است؛ تاثيري كه «فرنگي‌سازي» ناميده مي‌شود و دوراني جديد را در نقاشي ايران پايه‌ريزي كرده است كه آكنده از اقتباس‌ها و ابداعات تازه بوده و در ادامه سير اين دوران و به اتفاق‌هاي عرصه تصوير در دوران قاجار نگاه شده است. تاسيس مدرسه «صنايع مستظرفه» را مي‌توان مبدا «دوران معاصر» در نقاشي ايران دانست. موضوعي كه موضوع درس‌گفتار آخر است و در ادامه به نگارگري جديد و نوگرايي هنري با نگاه ويژه به دوران پهلوي پرداخته شده است. كتاب «هنر تصويري در ايران» جدا از روايت روان كلامي‌اش به درستي در كنار روايت متن، ارجاع به تصويرهايي را كه مربوط به هر مبحث است در كنار متن مشخص شده آورده است تا مخاطب براي ادراك بيشتر مفاهيم به تصويرها هم دسترسي آساني داشته‌باشد؛ تصويرهايي كه در پايان هر درس‌گفتار آمده است.