سينماي كوبريك و هوش مصنوعي
كامران مشفق آراني
اگر علاقه‌اي به مرور تاريخ داشته باشيم قطعا سال 1968 يكي از سال‌هاي بسيار تاثيرگذار براي تمدن كنوني بشر خواهد بود. اين سال شاهد اتفاقات بسيار گسترده و پيچيده‌اي است كه كماكان براي تاريخ‌پژوهان بررسي روند شكل‌گيري و گستره تاثيرگذاري آن همچنان جذابيت دارد. به‌طور مثال شكل‌گيري اعتراضات دانشجويان در فرانسه كه به «ماه مه 68» يا «ماه مه انقلابي» معروف است، اين جنبش شامل اعتراضات عليه سياست‌هاي سركوب و برخورد پليسي با فعاليت‌هاي مدني، اعتراض به ارتباطات سلطنتي و دانشگاه‌ها، برخورد با جنبش‌هاي كارگري و در نهايت شكل‌گيري تظاهرات فراگير شد. اين جنبش نقش بسيار مهمي در پيوند بين دانشجويان و كارگران ايجاد كرد كه با تشكيل يك ائتلاف براي اصلاحات اجتماعي و سياسي وارد عمل شدند.
در امريكا هم اعتراضات عليه ادامه جنگ ويتنام به اوج خود رسيد و اين آشوب‌ها سراسر امريكا را درنورديد. در همين بازه زماني يعني سال 1969 امريكايي‌ها موفق شدند براي نخستين‌بار كره ماه را فتح كنند، ماموريت آپولو ۱۱ كه به رهبري نيل آرمسترانگ، باز آلدرين و مايكل كالينز، در تاريخ ۲۰ ژوييه ۱۹۶۹ به موفقيت دست يافت و نيل آرمسترانگ به عنوان اولين انساني كه پا به سطح ماه گذاشت، در تاريخ تمدن بشري ماندگار شد. اين رويداد هيجان‌انگيز به عنوان يكي از دستاوردهاي بزرگ علمي و فضايي تا به امروز در يادگار مانده است. اما در اين سال يك اتفاق بزرگ ديگر هم افتاد، استنلي كوبريك فيلمنامه معروف «اوديسه فضايي 2001: فضاي سرگردان» را بر اساس داستاني از آرتور سي. كلارك نوشته و به تهيه و كارگرداني آن پرداخت.
به‌طور قطع اين فيلم يكي از فيلم‌هاي برجسته و تاثيرگذار تاريخ سينما به شمار مي‌آيد كه استنلي كوبريك با تكيه بر نبوغ بالاي خود در كنار استفاده از تكنيك‌هاي تصويري نوآورانه و داستان علمي - تخيلي غني، اين اثر تاريخي را خلق كرد كه اگر منصفانه بگوييم اين شاهكار سينمايي همچنان الهام‌بخش است. در اين فيلم يك شخصيت به نام 9000 HAL وجود دارد، يك كامپيوتر فوق هوشمند و عملا يك هوش مصنوعي بسيار پيشرفته كه به ايفاي نقش كليدي مي‌پردازد. اين رايانه با صداي انساني صحبت مي‌كند و به نظر مي‌رسد كه داراي هوش و همينطور هوشمندي انسان‌گونه است. هال به عنوان مسوول انجام كارهاي مختلف در فضاپيما و كمك به خلبانان و كارمندان ماموريت فضايي مشغول به كار است.
يكي از جالب‌ترين ويژگي‌هاي هال اين است كه به نظر مي‌رسد او داراي خلاقيت است و همچنين احساساتي مانند ترس و انسان‌گرايي دارد و به يك خودآگاهي رسيده. در طول داستان، مشكلاتي براي هال پيش مي‌آيد و او تصميماتي ناگهاني و نادرست مي‌گيرد كه به خطاي انساني بيشتر شبيه است تا مشكلات نرم افزاري و به تدريج مشكلات و اشتباهات غيرمنتظره شكلي جنايي و ترسناك به خود مي‌گيرند. اين تناقض بين هوش و منطقي بودن هال و تصميمات بي‌رحمانه‌اش، تنش و جنبه‌هاي دروني شخصيت فراانساني را بيان مي‌كند، اينكه او به اختلالاتي مبتلا مي‌شود كه خاصه روان انساني است ولي او با اتكا به برتري دسترسي‌اش در فضاپيماي حامل فضانوردان و دانشمندان توانمندي و جسارت اجراي تصميمات مبتني بر حسادت، جاودانگي‌خواهي و برتري‌جويي‌اش را با نهايت تفرعن به اجرا مي‌گذارد، در پايان فيلم داستان به شكلي بسيار غم‌انگيز و همزمان مفهومي و انتزاعي به پايان مي‌رسد كه تفسيرهاي مختلفي دارد و هميشه مورد بحث و بررسي قرار گرفته.
سرنوشت آخرين خلبان فضاپيما، ديويد بوولمن كه به زمين بازگشته و به‌طور ناگهاني در اتاق خود به دنبال هال 9000 مي‌گردد، به شكلي بسيار تخيلي و غم‌انگيز به اتمام مي‌رسد. داستان در اينجا به شكلي غيرقابل توضيح و ناگهاني به پايان مي‌رسد كه براي مخاطبان اين احساس را القا مي‌كند كه بيشتر از يك پايان ساده و تك‌بعدي است. از آنجايي كه ساخت اين فيلم به‌طور تماما تجربي بوده، طبيعتا تفسيرهاي گوناگوني دارد و به همين ترتيب پايان آن نيز به نوعي متفاوت از تفسيرهاي متداول سينمايي است. اين پايان براي تبادل نظر، تاملات فلسفي و بحث‌هاي فراوان در مورد مفهوم‌هاي هنري و علمي مورد استفاده قرار مي‌گيرد. نويسنده داستان يعني سي‌كلارك در مصاحبه‌هايي كه مربوط به همان زمان اكران است اظهار داشته كه «اوديسه فضايي 2001» يكي از فيلم‌هايي است كه تلاش مي‌كند از زبان بصري و تصويري بدون وابستگي زياد به كلام، داستاني را از آينده بشري و رسيدن به فناوري‌هاي پيچيده تعريف كند. او از نقش اين فيلم در ارتقاي تجربه سينمايي و همچنين در تامل روي مسائل فلسفي و علمي از نكات مهم فيلم بر شمرده. بعضا در پاره‌اي مصاحبه‌ها كلارك تاكيد كرده كه فيلم تا حد زيادي با داستان خودش تفاوت دارد اما اين تفاوت‌ها را به عنوان يك نقطه قوت و تفكر ابداعي مي‌داند كه تنها از پس نابغه‌اي چون كوبريك بر مي‌آيد. او معتقد است كه فيلم يك تجربه سينمايي منحصربه‌فرد است كه مي‌تواند بسياري از مسائل فلسفي و انساني را مطرح كند و از زبان تصوير و ساختار زماني فيلم به نحوه‌اي كاملا نوآورانه بهره مي‌برد.