شرايط درياچه اروميه نه تنها بحراني شده كه حالا پروژه مقابله با غبارهاي نمكي حاصل از آن آغاز شده است
مالچ‌پاشي بر جاي خالي درياچه
نماينده اروميه در مجلس: مسوولان درباره شايعات خروج ليتيوم و انبوهي از نمك از اين درياچه پاسخگو باشند
گروه اجتماعي
حقابه‌اي كه در اين سال‌ها صرف كشاورزي و چاه‌هاي بي‌حد و حسابش شد از درياچه ارغواني دشتي از نمك و باتلاق ساخت و از باغ‌هاي سيب هم دست‌كم يك ميليون تن پسماند گنديده ميوه كه بايد براي تخليه و نابودي آن هم هزينه كرد؛ اين خلاصه شرايط كنوني درياچه بزرگ شمال‌غرب ايران است حالا ديگر نه تنها كسي وضعيت بغرنج و نابودي‌بخش وسيعي از آن را تكذيب نمي‌كند كه همه از شيوه‌هاي مقابله با آثار ناشي از اين نابودي سخن مي‌گويند؛ همين ديروز نماينده مردم اروميه در مجلس شوراي اسلامي ضمن تاييد مالچ‌پاشي بر جاي خالي اين درياچه، چنين پروژه‌اي را براي مقابله با گردوغبار و غبارهاي نمكي حاصل از خشك شدن درياچه عنوان كرد؛ تاييد ماجراي مالچ‌پاشي از اين جهت حائز اهميت است كه پيش‌تر مسوولان مرتبط با حوزه محيط‌زيست چه در سازمان محيط‌زيست و چه در نهادهاي دولتي ديگر اين موضوع را تكذيب كرده يا دست‌كم اعلام كرده بودند كه مقابل چنين پروژه‌اي ايستاده و جلوي آن را گرفته‌اند. تلخي اين اخبار زماني برجسته‌تر مي‌شود كه بدانيم تا همين چند ماه پيش كمتر مسوولي در دولت كنوني و ستاد احياي درياچه اروميه حتي حاضر به پذيرش اعداد و ارقام اعلام شده بودند و مدام تاكيد مي‌كردند كه پروژه احياي درياچه به روزهاي شيرين خود نزديك مي‌شود. تابستان همين امسال نخستين گزارش از شرايط بحراني درياچه آن‌هم به روايت اعداد و ارقام را «اعتماد» منتشر كرد و بلافاصله با موجي از جوابيه و تكذيب هم روبه‌رو شد. حالا اما ديگر كسي چندان اين شرايط نزديك به نابودي يك درياچه تاريخي را رد نمي‌كند هر چند كه همچنان پروژه‌هايي فني از يك سوي در جريان است و از سمت ديگر هم بر تعداد چاه‌هاي اصراف درياچه افزوده مي‌شود. به ادامه اين موج بايد خبر ديروز مبني بر «فساد سيب» و ماجراي يك ميليون تن سيب فاسد شده را كه از حقابه درياچه سيراب شدند هم اضافه كرد. خبرهاي تازه از ارغواني حالا غمگين چه مي‌گويند و راهكار مسوولان براي احياي اين درياچه يا مقابله با توفان‌هاي نمكي حاصل از اين نابودي چيست؟
مالچ‌پاشي در درياچه و احتمال تداوم آن
خبر تازه كه با تيتر «برداشت كربنات سديم براي توليد شيشه از بستر درياچه اروميه» پا به رسانه‌هاي رسمي داخلي گذاشت تاييد مالچ‌پاشي از زبان يك مسوول رسمي استان آذربايجان غربي بود. براساس آنچه ديده‌بان ايران نوشته بود، مديرعامل شركت آب منطقه‌اي آذربايجان غربي ضمن تاييد موضوع مالچ‌پاشي در گوشه‌اي از درياچه اروميه و تاكيد بر احتمال تداوم اين اقدام، از برداشت كربنات سديم براي تامين مواد اوليه موردنياز به منظور توليد شيشه از بستر درياچه در بخش‌هايي از قسمت‌هاي خشكيده آن خبر داد. اين خبر اما درحالي بود كه دو روز پيش از آن علي سلاجقه، رييس سازمان حفاظت محيط‌زيست ضمن تكذيب برنامه دولت براي مالچ‌پاشي به منظور تثبيت خاك در بخش‌هاي خشكيده درياچه اروميه، گفته بود كه «چنين اصطلاحاتي كه درياچه اروميه موميايي و مالچ‌پاشي مي‌شود، در دنيا از لحاظ علمي كذب است؛ فقط يك كار آزمايشگاهي انجام شده است، به نحوي كه يك دوستدار محيط‌زيست رفته و در مساحتي حدود
۶۰ متر مربع كار تحقيقاتي انجام داده است.» محتواي اين سخنان اما چندان دوام نيافت و مجيد رستگاري، مديرعامل شركت آب منطقه‌اي آذربايجان غربي چند روز بعد تاكيد كرد كه «موضوع مالچ‌پاشي در گوشه‌اي از درياچه اروميه با اهداف آزمايشي انجام شده است و احتمال دارد اين اقدام در آينده نيز با هدف جلوگيري از توفان‌هاي نمكي، در محيط پيراموني درياچه ادامه پيدا كند.»
اين مقام مسوول در استان آذربايجان غربي در توضيح بيشتر گفته بود: موضوع مالچ‌پاشي در گوشه‌اي از درياچه اروميه كذب نبود، بلكه به عنوان يك كار آزمايشگاهي انجام شد. مدت زيادي است كه حجم آب موجود در درياچه اروميه به كمتر از يك ميليارد متر مكعب كاهش يافته و اين درحالي است كه حجم آب درياچه در تراز اكولوژيك آن حدود ۱۴.۵ ميليارد مترمكعب است و حجم آب درياچه در بهترين شرايط تاريخي نيز حدود ۳۶ ميليارد مترمكعب بوده است؛ بنابراين شكي نيست كه بخش‌هايي از درياچه به طور كامل خشك شده است و چاره‌اي نداريم كه به فكر تثبيت خاك با هدف جلوگيري از ايجاد توفان‌هاي نمكي در بستر و محيط پيراموني درياچه اروميه باشيم. مديرعامل شركت آب منطقه‌اي آذربايجان غربي كه به عبارتي خشكي بخش وسيعي از درياچه را تاييد مي‌كرد و از ضرورت مقابله با آثار سوء اين خشكي سخن مي‌گفت، در ادامه توضيح داد: همين حالا در قسمت‌هايي از بخش‌هاي خشكيده درياچه اروميه با هدف تثبيت خاك و جلوگيري از ايجاد گرد و غبار، گونه‌هاي گياهي مقاوم به شوري و سازگار با محيط طبيعي درياچه كاشته شده است، اما، چون امكان كاشت اين گياهان در تمام قسمت‌هاي خشكيده درياچه وجود ندارد، براساس مصوبه ستاد احيا، قرار است تثبيت خاك به روش مالچ‌پاشي البته با استفاده از مالچ‌هاي سازگار با محيط‌زيست كه تجزيه‌پذير هستند و آسيبي به اكوسيستم درياچه نمي‌زنند، در محيط پيراموني درياچه اروميه آزمايش شود. رستگاري در همين مصاحبه و در پاسخ به اين سوال كه آيا درياچه اروميه هم‌اكنون در پايين‌ترين سطح تراز تاريخي خود قرار دارد يا خير، گفته بود: در تابستان امسال هم شاهد كاهش سطح تراز درياچه اروميه به ۱۲۷۰ متر بوديم و به دليل كمبود بارندگي‌هاي پاييزه، اكنون اين موضوع تكرار شده است البته در سال ۹۴ و در زماني كه درياچه به كمترين حجم آب تاريخ خود رسيد، سطح تراز مانند امروز ۱۲۷۰ متر بود، ولي وسعت درياچه حدود ۶۴۰ كيلومتر مربع و حجم آب موجود در آن ۶۴۰ ميليون متر مكعب بود؛ بنابراين مي‌توان گفت وضعيت كنوني درياچه اروميه، تنها اندكي از بدترين شرايط تاريخي خود، بهتر است. اين اعداد را نخستين‌بار روزنامه اعتماد در گزارش تير امسال مطرح كرد و در تازه‌ترين نسخه از سلسله گزارش‌هاي مرتبط با درياچه اروميه در آذر همين امسال و در به‌روزرساني شرايط كنوني درياچه نوشت: «آخرين تصاوير ماهواره‌اي از درياچه اروميه نشان مي‌دهد كه در فاصله يك سال اخير و از آبان 1401 تا آبان 1402، از سطح 878 كيلومتر مربعي آب درياچه اروميه، حدود 80درصد خشك شده و حالا فقط 170 كيلومتر مربع و معادل 4درصد از سطح آب درياچه به‌جا مانده كه مساوي با مرگ قطعي ششمين درياچه آب شور جهان و بزرگ‌ترين درياچه داخلي ايران است.»
تاييد دوباره يك مسوول؛ مالچ‌پاشي براي جلوگيري از آسيب توفان نمك است
اگرچه در همين چند روز گذشته مسوولان مرتبط با ستاد احياي درياچه اروميه و همچنين مسوولان سازمان محيط‌زيست كليت ماجراي مالچ‌پاشي را تكذيب يا آن را يك كار پژوهشي ساده عنوان كردند، اما روايت‌هاي تاييد نشده مي‌گويد كه ماجرا آغاز يك پروژه است و اين روند ادامه پيدا خواهد كرد. در كنار اخبار غيررسمي و روايت مسوولاني كه نمي‌خواهند اظهارات‌شان با نام يا مسووليت‌شان عنوان شود، همين ديروز يك نماينده مجلس تا اندازه‌اي اين روايت‌ها را تاييد كرد و گفت كه مالچ‌پاشي براي جلوگيري از آسيب ناشي از توفان نمك است. اين سخنان را سلمان ذاكر، نماينده مردم اروميه در گفت‌وگو با خانه ملت مطرح كرد و در بيان اقداماتي كه در جهت احياي درياچه اروميه پيگيري و انجام شده است، گفت: فاز اول انتقال آب از رودخانه زاب به سدهاي كاني سيب، سيلور و چپرآباد اجرا شده و زيرساخت‌ها فراهم و اين سدها آبگيري شده‌اند و آرام آرام رهاسازي قريب يك ميليارد و دويست ميليون مترمكعب آب به درياچه اروميه انجام خواهد شد.
نماينده مردم اروميه در مجلس شوراي اسلامي ادامه داد: فاز دوم كانال انتقال آب از بادين‌آباد كه قريب 200 ميليون مترمكعب است در حال اتمام است ضمن اينكه فاز سوم آن را بايد از طريق انتقال آب از وان تركيه، درياي خزر و درياي خليج‌فارس تامين كنيم و اين پروژه‌هاي درازمدتي هستند كه مطالعات لازم در مورد آنها انجام شده و لازم است مسوولان به‌طور جدي اجراي آنها را پيگيري كرده و در اين زمينه كوتاهي نكنند. او به ماجراي خبرساز اين روزها يعني خروج ليتيوم از درياچه هم اشاره كرد و در اين باره گفت: هم‌اكنون شايعاتي مبني بر خروج ليتيوم و انبوهي از نمك از اين درياچه مطرح است كه لازم است مسوولان در اين زمينه پاسخگو بوده و اين اخبار را به موقع تكذيب كنند ضمن اينكه مالچ‌پاشي نيز براي جلوگيري از آسيب ناشي از توفان نمك به مردم انجام شده است و به معناي گذشتن از درياچه اروميه نيست، چراكه اين درياچه هويت و حيثيت ماست و هيچ كس نمي‌تواند از آن بگذرد.
پرونده «فساد سيب» و حقابه نابود شده درياچه
«درحالي امسال يك ميليون تن سيب آذربايجان غربي در آستانه فاسد شدن قرار دارد كه براي توليد اين ميزان محصول معادل يك‌سوم حجم فعلي درياچه اروميه آب مصرف شده است.» اين جمله را همين ديروز خبرگزاري فارس نوشت و اطلاعات تازه‌اي از شرايط محصولاتي كه با حقابه درياچه بار آمدند، منتشر كرد: فاسد شدن يك ميليون تن سيب. براساس اين خبر آقاي ذاكر كه نماينده مردم اروميه در مجلس كنوني است ركورد توليد سيب در كشور را متعلق به آذربايجان غربي مي‌داند و مي‌گويد كه امسال يك ميليون تن سيب ممتاز در سردخانه‌ها مانده و در حال فاسد شدن است. مطابق محاسبات موسسه تحقيقات آب براي توليد يك ميليون تن سيب بايد سالانه 270 ميليون مترمكعب آب به سمت باغات رها كنيم. با اين حجم از آب مي‌توان طي 10 سال درياچه اروميه را احيا كرد. مشابه اين خبر در سال‌هاي گذشته هم بارها تكرار شده و سيب تنها محصول آب‌بر كشت شده در آذربايجان غربي نيست؛ چغندرقند در كنار يونجه، گيلاس و آلبالو به عنوان 4 محصول با بيشترين مصرف آب ميان توليدات كشاورزي در سبد توليد كشاورزان اروميه قرار دارد. اين سبك كشاورزي آب‌بر در اطراف درياچه درحالي است كه مسوولان مختلف بارها از ضرورت تغيير جنس و نوع كشاورزي اين منطقه سخن گفته‌اند، اما در عمل سال به سال باغات و تعداد چاه‌ها افزايش يافته است.
راهكار غبارهاي نمكي مالچ‌پاشي است؟
روايت‌هاي رسمي تازه مي‌گويد كه مالچ‌پاشي طبيعي و غيرنفتي است و از طرف ديگر هم جنبه آزمايشي دارد و در‌نهايت هم براي مقابله با توفان‌هاي نمكي است؛ آثار سوء ناشي از خشك شدن درياچه كه پيش‌تر كارشناسان درباره آن هشدار داده بودند. به عبارت ديگر اگرچه درباره بحران‌هاي پيش روي دست‌كم سه استان ايران و منطقه شمال‌غرب كشور اختلاف‌نظري وجود ندارد، اما درباره زمان سررسيدن اين فاجعه و همچنين شدت و حدت آثار آن اختلاف‌نظر وجود دارد. «عيسي كلانتري»، رييس پيشين سازمان محيط‌زيست كه در دولت دوازدهم رياست ستاد احياي درياچه اروميه را هم برعهده داشت، پيش‌تر در اين باره به «اعتماد» گفته بود كه «اگر اين روند خشك شدن درياچه ادامه پيدا كند، به زودي تنها باتلاقي برجاي درياچه به جاي خواهد ماند و نتيجه اين بحران زيست‌محيطي در بُعد اجتماعي و اقتصادي، خالي از سكنه شدن كلانشهر تبريز و ده‌ها شهر و روستاي اطراف درياچه خواهد بود.» مشابه اين هشدار را كارشناسان مديريت بحران هم در ماه‌ها و به خصوص هفته گذشته بارها مطرح كردند، اما به نظر مي‌آيد اين مساله چندان موضوع دغدغه مسوولان مرتبط نبوده يا دست‌كم آنها گمان مي‌كردند اين بحران چندان هم نزديك يا شديد نيست. به عنوان مثال تابستان همين امسال معاون سازمان محيط‌زيست ايران در گفت‌وگويي تاكيد كرده بود كه «در كوتاه‌مدت شاهد خيزش غبارهاي نمكي از سطح درياچه اروميه نخواهيم بود.» ذوالجودي اين جمله را در پاسخ به پرسشي درباره شرايط كنوني غبارخيزي درياچه اروميه و احتمال تبديل آن به يكي از كانون‌هاي ريزگردها و غبارهاي نمكي بيان كرده و در توضيح گفته بود: «اگرچه يكي از پيامدهاي خشك شدن درياچه اروميه تبديل آن به كانون گرد و غبار است، اما خوشبختانه با اقداماتي كه از سال‌هاي گذشته براي تثبيت كانون‌هاي گرد و غبار در اراضي خشك حاشيه درياچه انجام شده، در حال حاضر بخش عمده‌اي از اين كانون‌ها تثبيت شده‌اند و اين مناطق ديگر تهديد بزرگي براي تبديل شدن به كانون نيستند.» حالا اما به نظر مي‌آيد مسوولان اين بحران و توفان‌هاي در راه را لمس كرده و به فكر راهكار افتاده‌اند؛ راهكاري كه ممكن است به ادامه همين مالچ‌پاشي در مقياس وسيع ختم شود و به روايت كارشناسان بحراني تازه براي سال‌هاي آتي بسازد.