تحولات خاورميانه و جهان، رقابت نرم ميان عربستان و امارات را افزايش داده است
شكاف در جبهه عربي
جنگ اسراييل و حماس در شرايطي كليد خورد كه خاورميانه ثبات شكننده‌اي را تجربه مي‌كرد؛ ثباتي كه بخشي از آن ماحصل نزديكي دو بازيگر برجسته عرب يعني رياض و ابوظبي بود، دو كشوري كه پيش از اين فارغ از اختلاف‌هاي‌شان براي مقابله با قدرت نرم در حال گسترش قطر متحد شدند؛ گزاره‌اي كه فرجامش محاصره ناموفقي است كه در سال 2017 عليه دوحه اعمال شد. عربستان و امارات از سال 2014 درگير عمليات نظامي عليه انصار‌الله يمن بودند و متقابلا به پكن و مسكو نزديك شده‌اند تا با پيروي از سياست مستقل‌تر، از اتحاد سنتي با ايالات‌متحده فاصله بگيرند اما آنچه در لايه‌هاي پنهان اين اتحاد ظاهري برادرانه نهفته، رقابتي آرام براي رهبري جهان عرب است.
رقابت در خفا
آن‌گونه كه ناظران مي‌گويند عربستان‌سعودي و امارات پشت صحنه درگير رويارويي ژئواكونوميك فعال در ابعاد مختلف هستند. رياض و ابوظبي از يك منظر درگير رقابتي گسترده براي سرمايه‌گذاري خارجي هستند، رويارويي نرم كه ريشه‌هايش به سال 2009 بازمي‌گردد، زماني كه ابوظبي به محل پيشنهادي استقرار بانك مركزي شوراي همكاري خليج‌فارس (GCC) در رياض اعتراض كرد؛ مولفه‌اي كه در‌نهايت مانع از تاسيس اين نهاد شد. بين سال‌هاي 2012 تا 2022، هجوم سرمايه‌گذاران به امارات موجب شد تا توليد ناخالص داخلي ابوظبي تقريبا 3.5 برابر بيشتر از عربستان‌سعودي شود و دوبي به ميزبان حدود 70درصد از دفاتر شركت‌هاي چندمليتي بزرگ در خاورميانه تبديل گردد. در همين حال، افزايش بهاي نفت در سال 2022، به واسطه حمله روسيه به اوكراين، زمينه‌ساز رشد 8.7درصدي اقتصاد عربستان‌سعودي شد؛ بالاترين نرخ رشد ميان كشورهاي گروه بيست. همزمان عربستان‌سعودي به‌طور فعال شركت‌هاي خارجي در منطقه خليج‌فارس را تشويق كرد تا مقر خود را به اين جغرافيا منتقل كنند. اين بازيگر هشدار داده شركت‌هايي كه در اين مسير منفعل باشند ممكن است روابط تجاري‌شان با عربستان را از دست بدهند.
خيز براي احياي قدرت نرم
سياست انرژي عربستان‌سعودي (بزرگ‌ترين صادركننده نفت جهان) و امارات (پنجمين كشور بزرگ صادركننده نفت) را بيش از هر زمان ديگر روياروي هم قرار داد. تابستان 2021، اختلاف بين رياض و ابوظبي در باب برنامه تحت رهبري عربستان‌سعودي در اوپك پلاس جهت طولاني كردن فرآيند كاهش توليد نفت عريان شد؛ همان بازه زماني كه امارات پيشنهاد برادر بزرگ‌تر مبني بر كاهش توليد نفت را رد كرد. اگرچه دو كشور براي خروج از اين تنش به سرعت راه‌حلي يافتند، اما شايعات در مورد اعتراض ابوظبي به تسلط رياض در اوپك پلاس و بررسي احتمالي خروج از اين نهاد نفتي رسانه‌اي شد.
همزمان رقابت دو كشور براي كسب اعتبار جهاني نيز ميان عربستان‌سعودي و امارات فاصله انداخته است. هر دو كشور به‌طور استراتژيك تلاش مي‌كنند تا با ميزباني از گردهمايي‌هاي بين‌المللي برجسته، قدرت نرم‌شان را تقويت كنند. عربستان‌سعودي كنفرانس ابتكار سرمايه‌گذاري آينده را تاسيس كرده، درحالي كه ابوظبي ميزبان مجمع جهاني سرمايه‌گذاري است، رويدادي كه سالانه توسط سازمان ملل متحد برگزار مي‌شود. به نوشته فارين پاليسي انجمن‌ها و كنفرانس‌ها در قاب بسترهايي براي گردهمايي رهبران و سرمايه‌گذاران جهاني عمل كرده و زمينه را براي ارايه راه‌حل‌هاي نوآورانه در باب چالش‌هاي جهاني فراهم مي‌كنند. پس از برگزاري نمايشگاه اكسپو 2020 توسط امارات متحده عربي، اولين نمايشگاه از نوع خود در خاورميانه، عربستان‌سعودي با تضمين حقوق ميزباني اكسپو 2030 تاريخ ساز شد. علاوه بر اين، دوبي ميزباني كنفرانس سالانه تغييرات آب و هوايي سازمان ملل در سال گذشته را از آن خود كرد.
عصر تازه رقابت‌هاي ژئوپليتيك
تعهدات به ميزباني اجلاس ادامه دارد و ابوظبي قرار است ميزبان كنفرانس وزيران سازمان تجارت جهاني در ماه فوريه باشد. پس از ميزباني موفقيت‌آميز قطر در جام جهاني فوتبال 2022، رياض اقداماتي را براي ارتقاي سطح ليگ ملي فوتبال خود با هدف جذب بازيكنان نخبه انجام داده است. از اوايل سال 2021، عربستان‌سعودي در قراردادهاي ورزشي متعهد به پرداخت مبالغ حداقلي چون
6.3 ميليارد دلار شده است. اين گزاره مي‌تواند نخستين رقابت ژئوپليتيك فوتبال در عصر جديد را رقم بزند. آخرين و محوري‌ترين رقابت دو كشور حول محور استراتژي‌هاي «چشم‌انداز» تعريف شده؛ استراتژي كه دو بازيگر از آن پيروي مي‌كنند و تلاش دارند تا در اين بستر گوي سبقت را از يكديگر بربايند.
امارات متحده عربي نقش خود را به عنوان مركز حمل و نقل و تجارت جهاني از طريق ابتكارات استراتژيك مرتبط با بنادر خليفه و جبل علي تثبيت كرد؛ گزاره‌اي كه به واسطه عملكرد موفقيت‌آميز شركت هواپيمايي امارات تكميل شد. با اين وجود، محمد بن سلمان چشم‌انداز 2030، نقشه راه بلندپروازانه براي تنوع اقتصادي عربستان را در سال 2016 كليد زد. پروژه شاخص در اين چشم‌انداز، ابتكار عمل نئوم است؛ برنامه‌اي چند ميليارد دلاري با هدف تعريف عربستان‌سعودي به عنوان محل استقرار زيرساخت، حمل و نقل و فناوري برجسته و برجسته‌ترين مركز تجاري و مالي در منطقه. رياض همچنين براي تبديل شدن به هاب لجستيك دريايي و هوايي به پرداخت بيش از 100 ميليارد دلار متعهد شده است. اين امر مستلزم به چالش كشيدن تسلط بنادر امارات از طريق سرمايه‌گذاري‌هاي قابل توجه در بندر جده است كه قرار است به بزرگ‌ترين و پرتردد‌ترين بندر در منطقه خاورميانه و شمال آفريقا تبديل شود. با تعابير متفاوت، رقابت در قاب «چشم‌انداز» رياض و ابوظبي را در مسير رقابت براي مدرن‌سازي و تنوع‌بخشي سوق داده است.
ماحصل تنش‌زدايي در روابط تهران-رياض
ناظران مدعي‌اند، نزديك شدن هر كدام از اين دو بازيگر به ايران ممكن است رويارويي ميان دو بازيگر را تشديد كند. به باور تحليلگران تنش‌زدايي در روابط عربستان و ايران كه با رهبري پكن محقق شد، عملا تهديد مشترك (قدرت و نفوذ تهران در خاورميانه) براي عربستان‌سعودي و امارات را از ميان برد و در نتيجه درگيري‌هاي ژئوپليتيكي طولاني مدت بين بخش‌هاي شمالي و جنوبي خليج‌فارس را كاهش داده است. با اين اوصاف، منطقه ممكن است وارد دوره جديدي شود كه در قابش تمركز از رقابت ژئوپليتيكي بين ايران و شوراي همكاري خليج‌فارس به رقابت ژئواكونوميكي بين عربستان‌سعودي و امارات تغيير مي‌كند.
عربستان و امارات از سياست‌هاي تجاري پيروي مي‌كنند كه براي يكديگر چالش‌ساز است. جولاي 2021، رياض براي تقويت توليد صنعتي محلي خود سياست‌هاي حمايت‌گرايانه‌اي را تعريف كرد. براساس مقررات تعريف شده ذيل اين سياست تصريح شده كه كالاهاي توليدشده در مناطق آزاد يا نهاده‌هاي اسراييلي از امتيازات تعرفه ترجيحي مستثني هستند. اين موضع‌گيري مستقيما مناطق آزاد اقتصادي را كه سنگ بناي اقتصاد امارات را تشكيل مي‌دهند، به چالش كشيد. علاوه براين، چنين مقرراتي كه براي جذب سرمايه‌گذاران خارجي جهت رشد تجارت در داخل كشور طراحي شده‌اند، روابط تجاري رو به رشد بين امارات و اسراييل را نيز با چالش‌هاي جدي روبه‌رو خواهد كرد.
چالش عادي‌سازي
سياست تعريفي عربستان و امارات در برابر اسراييل يكي ديگر از زمينه‌هاي بالقوه واگرايي ميان دو بازيگر است. درحالي كه امارات در سال 2020 رسما به واسطه فرآيند عادي‌سازي اسراييل را به رسميت شناخت، عربستان‌سعودي تاكنون از پيوستن به توافقنامه ابراهيم خودداري كرده است. اسراييل و امارات با امضاي توافقنامه مشاركت اقتصادي جامع روابط دوجانبه‌شان را تقويت كردند. اين پيشرفت اقتصادي، رياض را در موقعيتي نسبتا آسيب‌پذير قرار داد. جنگ اسراييل و حماس اكنون روند عادي‌سازي روابط عربستان و اسراييل را كند كرده است. با اين حال، گفت‌وگوها احتمالا احيا خواهند شد، زيرا قرار است رياض سنگ بناي توافق باشد. اگر محمد بن سلمان براي عادي‌سازي روابط با اسراييل به دنبال امتيازات اضافي به ويژه در برنامه‌هاي هسته‌اي و تضمين‌هاي امنيتي باشد، تعجب‌آور نخواهد بود. چنين اقدامي مي‌تواند سياست محمد بن زايد در ارتباط با اسراييل را تحت فشار قرار دهد.
با افزايش شكاف بين سعودي‌ها و اماراتي‌ها، اين احتمال وجود دارد كه بهبود روابط اين دو بازيگر با مسكو، پكن و حتي ايران به عنوان وزنه تعادلي در برابر يكديگر قلمداد شود. اين گزاره به نوبه خود قادر است اثربخشي استراتژي ايالات‌متحده در خاورميانه را تضعيف كرده و موجب شود تا كاخ سفيد سياست‌هاي منطقه‌اي‌اش را بازتعريف كند. ناظران مي‌گويند در اين چارچوب، همسويي ابوظبي و رياض با سياست‌هاي امريكا در منطقه نبايد به عنوان امري بديهي تلقي شود. درست مانند آغاز جنگ اسراييل و حماس، رقابت فزاينده ژئواكونوميك بين عربستان‌سعودي و امارات مي‌تواند ديدگاه ساده‌گرايانه يعني باثبات‌تر شدن خاورميانه را به چالش بكشد.