درنگي بر شانزدهمين دوره جشنواره تجسمي فجر
دريغ از تاثيرگذاري
نگاه كميت‌گرا در اغلب دوره‌ها كيفيت جشنواره را تحت‌الشعاع قرار داده است
مريم آموسا
جشنواره هنرهاي تجسمي فجر گرچه گسترده‌ترين رويداد هنرهاي تجسمي است اما پس از 16 دوره هنوز به جشنواره‌اي تاثيرگذار و مورد توجه علاقه‌مندان هنر تبديل نشده است. جشنواره فجر از نظر تعدد رشته‌ها، بخش‌هاي مختلف و گستره جغرافيايي در كشور، گسترده‌ترين رويداد هنرهاي تجسمي است. رويدادي دولتي كه از ابتدا تاكنون رويه‌هاي مختلفي را پيش گرفته و آزمون و خطاهايي را از سر گذرانده است. سعي كرده نگاه فراگيري به هنرهاي تجسمي داشته باشد و مسائل مرتبط با هنرهاي تجسمي را در هر حوزه‌اي دنبال كند اما هنوز با بخشي از هنرمندان فعال هنرهاي تجسمي ارتباط برقرار نكرده است. اين جشنواره با همه گستردگي نتوانسته با جلب مشاركت بخشي از هنرمندان كه در فرآيند هنر كشور نقش دارند، كيفيت و اعتبار هنري خود را تقويت كند. جشنواره فجر در چند دوره تفكيك رشته‌هاي هنري را كنار گذاشت و با رويكرد بينارشته‌اي سعي كرد خود را با تحولات هنر در كشور همراه كند اما دوباره به گذشته برگشت و آثار هر يك از رشته‌هاي هنرهاي تجسمي به‌طور جداگانه انتخاب و داوري و به نمايش گذاشته مي‌شود. نگاه كميت‌گرا در بيشتر مواقع در جشنواره غالب بوده است. تعداد افرادي كه در بخش رقابتي شركت مي‌كنند و آثاري كه به جشنواره مي‌رسد كم نيست اما حتي وقتي كمتر از 10 درصد آثار رسيده هم به نمايش گذاشته مي‌شود، آثاري هم ديده مي‌شود كه ايده‌ها و فرم‌هاي سال‌ها پيش را حتي گاهي با اجراي ضعيف‌تر ارايه كرده‌اند. جشنواره تجسمي فجر از ابتدا در يك محدوده فرهنگي- هنري حركت كرده است، گاهي كمي مرزهاي اين محدوده گشوده و گاهي بسته‌تر شده كه البته زمينه‌هاي سياسي و اجتماعي و رويكرد دولتمردان و مديران هم در آن تاثيرگذار بوده است. جشنواره فجر در همين محدوده پيش رفته و به ندرت پيش آمده كه نقد شود.
امسال شانزدهمين دوره جشنواره در حال برگزاري است. همه رشته‌هاي تجسمي در جشنواره حضور دارند، هفت بخش رقابتي و شش بخش غيررقابتي دارد و در همه استان‌ها هم برگزار مي‌شود. يك جشنواره كه علاوه بر ارايه آثار در بخش‌هاي مختلف، به حوزه‌هايي مانند نشر، فيلم مستند هنرهاي تجسمي، بازار هنر و بخش‌هاي ديگر هم پرداخته است. همه استان‌ها نيز نمايشگاه‌هايي را با آثار هنرمندان استان خود برگزار كرده‌اند. نگاه كميت‌گرا و آمار و تعداد آثار درباره شانزدهمين دوره جشنواره در سخنان وزير فرهنگ و ارشاد اسلامي آشكار و برجسته است. وزير ارشاد در بازديد از جشنواره فجر گفته است طبق گزارش‌ها آثار نسبت به دوره‌هاي قبل دو برابر افزايش دارد. فارغ از اينكه اين آمار چقدر دقيق است، جمله وزير ارشاد بيانگر افزايش تعداد آثار به عنوان يك دستاورد است. وزير ارشاد در بازديد از جشنواره فجر گفته است طبق گزارش‌ها آثار نسبت به دوره‌هاي قبل دو برابر افزايش دارد. فارغ از اينكه اين آمار چقدر دقيق است، جمله وزير ارشاد بيانگر افزايش تعداد آثار به عنوان يك دستاورد است. براي دولتمردان همچنان كميت مهم‌تر است. دبير و داوران شانزدهمين دوره جشنواره هم از اولويت كيفيت آثار جشنواره گفته‌اند، اما همچنان آثاري ديده مي‌شود كه در ايده و اجرا به سال‌هاي گذشته تعلق دارند و تاكنون بارها تكرار شده‌اند و با شعار جشنواره كه هنر نوآور و خلاق است، همخواني و نسبتي ندارند. در بعضي از رشته‌ها آثار كمي انتخاب شده‌اند، اما تعدادي از همان آثار هم با خلاقيت نسبتي ندارند. فقط پنج مجسمه در جشنواره به نمايش گذاشته شده است و با توجه به ظرفيت‌هايي كه در هنر مجسمه‌سازي وجود دارد، يعني بخش مهم و اصلي هنر مجسمه‌سازي در جشنواره شركت نكرده است. بعضي از آثار رسانه‌هاي هنر جديد هم به تكرار گذشته پرداخته‌اند. البته كه آثار خلاقانه و قابل تاملي هم در جشنواره شانزدهم ارايه شده و در نسبت به دوره گذشته آثار كيفي در برخي رشته‌هاي جشنواره حضور دارد. وضعيت تكرار در ايده و اجرا در آثار بخش موضوعي جشنواره با عنوان «قله‌ها» هم كه براي دومين بار در جشنواره قرار گرفته، ديده مي‌شود و در اين بخش به سوژه و موضوع تكراري هم پرداخته شده و ضعف در سوژه‌يابي نيز آشكار است.
آثار موزه هنرهاي معاصر تهران يا بخش مفاخر
در بخش رقابتي جشنواره به ندرت نام‌هاي آشناي هنر به چشم مي‌خورد. در بيشتر دوره‌ها وضع همين بوده و جشنواره روش‌هاي ديگري را براي حضور هنرمندان صاحب‌نام در پيش گرفته است اما جشنواره در بيشتر دوره‌ها در بخش غيررقابتي آثاري را از هنرمندان به نمايش مي‌گذارد. در فراخوان جشنواره شانزدهم اعلام شده بود در بخش مفاخر هنرهاي تجسمي آثار درخشان و دستاوردهاي هنرمندان صاحب‌نام و تاريخ‌ساز معاصر در رشته‌ها و گرايش‌هاي تخصصي هنرهاي تجسمي به نمايش گذاشته مي‌شود. اين بخش در جشنواره با آثار گنجينه موزه هنرهاي معاصر تهران برگزار شده است. گرچه نمايش آثار گنجينه موزه، جذابيت‌هايي براي علاقه‌مندان هنر دارد اما اين آثار كه بدون رويكرد يا ايده مشخص در جشنواره به نمايش گذاشته شده‌اند، به منظور جشنواره توليد و ارايه نشده و متعلق به سال‌ها و دهه‌هاي پيشين است. بنابراين ممكن است بارها ديده شده و براي مخاطبان و علاقه‌مندان تازگي نداشته باشند.
شعارهاي انقلاب در پوسترها
آينه در آينه 3 بخش ديگر جشنواره فجر است. در تداوم دو دوره قبل كه به نقاشي‌ها و عكس‌هاي انقلاب اسلامي اختصاص داشت، پوسترهايي از گنجينه حوزه هنري در اين بخش به نمايش گذاشته شده است. پوسترهايي كه كمتر ديده شده و شعارهاي انقلاب اسلامي در آنها محوريت دارند. خوانش اين پوسترها در نسبت با تحولات اجتماعي، سياسي و فرهنگي مقطع انقلاب اسلامي و با نگاه تاريخي و در بستر جامعه امروز ايران قابل تامل است. مي‌توان تحول آثار طراحان گرافيك كشور را از آن دوره تا امروز در مسير تاريخ مشاهده كرد اما در اين بخش جاي پژوهش و مطالعه‌اي درباره گرافيك دوره انقلاب اسلامي در كنار آثار نمايشگاه خالي است. كاري كه در نخستين دوره آينه در آينه و نمايش آثار نقاشي‌هاي انقلاب اسلامي انجام شد و متوني درباره هنر نقاشي با توجه به تحولات جامعه و در ارتباط با هنر انقلاب در ديگر كشورها در كنار آثار ارايه شد.
از شعار اقتصاد هنر به بازار هنر در فجر
اقتصاد هنر از شعارهاي اصلي وزير و مديران وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامي در دولت سيزدهم است كه بارها تكرار شده است. برنامه مشخصي تاكنون براي اقتصاد هنر تعريف و بيان نشده و در حد همان شعار باقي مانده است. اقتصاد هنر خارج از سياست‌ها و برنامه‌هاي دولت در حراج‌ها و گالري‌ها و فروش آنلاين آثار در حركت است و با توجه به شرايط سياسي و اقتصادي داخلي و خارجي دچار فراز و نشيب هم مي‌شود. شانزدهمين جشنواره فجر در كنار ساير بخش‌ها بازار هنر هم راه انداخته است. پيش از اين هم در چند دوره بازار هنر در جشنواره برگزار شده بود؛ گاهي با حضور چند گالري معدود و گاهي مانند يازدهمين دوره جشنواره كه گالر‌هاي بيشتري شركت كردند اما تاكنون مشخص و آشكار اعلام نشده است اين بخش كه تنها هدفش فروش آثار هنري است به چه نتيجه‌اي رسيده است. شانزدهمين دوره جشنواره هم بازار هنر را برگزار كرده و دو گالري در موسسه صبا به آثار اين بخش اختصاص داده شده اما در يادداشت اين بخش به گالري‌هايي كه در بازار هنر شركت كرده‌اند، اشاره‌اي نشده و جشنواره هنوز نام گالري‌ها را اعلام نكرده و ميزان و چگونگي مشاركت گالري‌ها نامشخص است. البته در بخش ناشران كتاب‌هاي هنرهاي تجسمي نيز وضعيت مشابهي ديده مي‌شود. كتاب‌هايي در جشنواره در كنار هم به نمايش گذاشته شده اما تعداد و نام ناشران حاضر اعلام نشده است. در واقع نامي از گالري‌ها كه در بخش بازار هنر و ناشران كه در بخش ناشران كتاب‌هاي تجسمي نقش دارند، برده نشده است.
امسال بخشي با عنوان طراحي فرهنگ‌محور به جشنواره اضافه شده كه نگاهي جامع به طراحي دارد. طراحي فرهنگ‌محور، طراحي كاربردي در گرايش‌هاي طراحي محصول، معماري، طراحي صنعتي، طراحي فرش و ساير موارد را در برمي‌گيرد. اين بخش به بازارسازي براي محصولات و مصنوعات هنري مبتني بر صنايع خلاق فرهنگي اختصاص دارد. اما برخي از آثاري كه در اين بخش به نمايش گذاشته شده از آنچه سال‌هاست در بازار محصولات ديده مي‌شود، عقب‌تر و فاقد خلاقيت است. بنابراين نمايش آثاري در اين بخش در جشنواره فجر به عنوان آثار منتخب طراحي فرهنگ‌محور كه هم‌عرض بسياري از آثار موجود در جامعه و بازار نيست، بخش ضعيفي براي اين بخش جشنواره موجب مي‌شود. يحتمل داوران از بين بضاعت موجود و آثار رسيده، انتخاب كرده‌اند كه در اين صورت به ميزان جلب‌توجه و مشاركت طراحان و فعالان صنايع خلاق در جشنواره ارتباط پيدا مي‌كند. اما گام نخست اين بخش متناسب با توان و داشته‌هاي جامعه در حوزه طراحي فرهنگ- محور نيست.
بخش‌هايي مانند ديوارنگاري شهري، كتابت سوره حمد و پوسترهاي فجر هم براي اولين‌بار وارد جشنواره فجر شده‌اند. در بخش ديوارنگاري شهري آثاري كه در طول سال روي ديوارهاي شهر طراحي و اجرا شده‌اند، داوري و برگزيدگان معرفي مي‌شوند. در بخش كاتبان سوره حمد نيز، كتابي از كتابت استادان خوشنويسي از سوره حمد منتشر مي‌شود. در بخش پوسترهاي فجر نيز قرار بود تمامي پوسترهاي ادواري جشنواره‌هاي فيلم، موسيقي، تئاتر، تجسمي، شعر و مد و لباس فجر به شكل محيطي به نمايش گذاشته شود اما تاكنون خبري از نمايش پوسترها در شهر نيست. فيلم‌هاي مستند هنرهاي تجسمي، تجسم هنر كه همان برگزاري نمايشگاه در استان‌هاست و بخش علمي، ديگر بخش‌هاي شانزدهمين دوره هستند كه پيش از اين نيز سابقه حضور در جشنواره را دارند.
جشنواره فجر به يك رويداد گسترده با بخش‌هاي متعدد تبديل شده اما ضرورت‌هايي در جشنواره هنوز به دست نيامده است. با توجه به سابقه چند دوره آن هنوز رويكرد مشخصي ندارد و چندبار رويكرد آن دچار تغيير شده است. بخش مهمي از جامعه هنري هنوز به اين رويداد بي‌توجه است و مخاطبان خاص و عمومي هنر ارتباط چنداني با جشنواره ندارند. در واقع وقتي اين ضرورت‌ها محقق نشده است، گسترش جشنواره در بخش‌هاي متعدد نيز نمي‌تواند مشاركت قابل قبول را جلب كند و فقط اين رويداد با صرف هزينه بيشتر در سطح بزرگ‌تر مي‌شود، بدون آنكه خروجي قابل تاملي در هنرهاي تجسمي داشته باشد.