چرا چين در رويارويي با بحران درياي سرخ منفعل است؟
فرصت‌طلبي پكن
احسان پناه‌بر
سياست خارجي پكن در دهه‌هاي اخير، به خصوص در دوره رهبري شي جين‌پينگ، همواره بر رابطه‌گرايي فراگير استوار بوده است. همين سياست پكن را به خاورميانه كشانده است و با سياست‌هاي تعادلي سعي در مديريت بحران در اين منطقه با تعامل حداكثري با بازيگران آن را دارد. در آوريل 2023، بسياري از ناظران خارجي وقتي ديدند كه ديپلمات‌هاي ارشد ايران و عربستان‌سعودي در نشستي با ميانجيگري چين در پكن با هم ملاقات كردند -كه اولين ديدار در سطح بالا بين دو بازيگر رقيب و سرسخت پس از چند سال تنش بود- شگفت‌زده شدند. به نظر مي‌رسيد پكن قدرت ديپلماتيك جديدي مي‌خواهد از خود نشان دهد و تمايل فعالي براي ميانجيگري تنش‌ها در يكي از چالش‌برانگيزترين بخش‌هاي جهان از نظر ژئوپليتيكي از خود نشان داده است. در جديدترين نقش‌آفريني، اين‌بار ديپلماسي چيني درياي سرخ را نشانه رفته است. در شرايطي كه خاورميانه به انبار باروتي شبيه است و ساختار امنيتي آن بسيار شكننده به نظر مي‌رسد، چين كه مي‌رود به بازيگري سرنوشت‌ساز در اين منطقه بدل شود، از قبل ديپلماسي رابطه‌گرايي فراگير خود را آغاز كرده است. چيني‌ها كه از سنت استراتژيست‌ها و متفكران كهن خود همچون سان تزو و كنفسيوس در ديپلماسي مدرن بهره مي‌برند، همواره نشان داده‌اند كه با تخيلات و توهمات تنها آتش جنگ گسترده‌تر مي‌شود و بايد با شناخت واقعي از ميدان و نقاط ضعف و قوت طرفين درگيري، وارد عرصه ديپلماسي شد. واكنش خاموش چين به حملات انصارالله در درياي سرخ نشان مي‌دهد كه چين همان كاري را انجام مي‌دهد كه مدت‌هاست در عرصه ديپلماسي پيگير آن است: پكن از تضمين‌هاي امنيتي امريكا و اروپا براي تقويت حضور و نفوذ خود در خليج‌فارس و شمال غربي اقيانوس هند بهره مي‌برد. اين كشور در حال بهره‌برداري از منافع و پيشبرد اهداف خود است، درحالي كه ديگران هزينه‌هاي مشاركت و شهرت امنيت خطوط دريايي را متحمل مي‌شوند. در پاسخ، ايالات‌متحده و متحدان و شركاي آن كه اين هزينه‌ها را به دوش مي‌كشند، به دنبال راه‌هايي براي مديريت بهتر فرصت‌طلبي چين در منطقه هستند و خواستار نقش‌آفريني عملي پكن در تامين امنيت اين منطقه.
نفوذي لغزنده
به نظر مي‌رسد دخالت چين در خاورميانه، چشم‌انداز منطقه را تغيير داده است و فراتر از منابع سنتي انرژي پيش رفته است تا جايي كه ملاحظات اقتصادي، ژئوپليتيكي و راهبردي را نيز دربر مي‌گيرد. ناتان لوين پژوهشگر مركز بي. كنت سايمون در بنياد هريتيج معتقد است كه رويكرد «غيرمداخله‌گرايانه» اين كشور براي كشورهاي خاورميانه جذاب است، زيرا روابط رو به رشد خود با پكن را ابزاري براي تنوع‌بخشي به سياست خارجي خود مي‌دانند. با اين حال، تعامل فزاينده چين تهديدي براي منافع ايالات‌متحده در منطقه و روابط اين كشور با متحدان سنتي است. در سال‌هاي اخير، پكن به دنبال تحكيم بي‌سر و صداي روابط در خليج‌فارس بوده است، بدون اينكه خود را در دام تخاصمات مرگبار منطقه‌اي بيابد. اين هدف را عمدتا با تمركز بر روابط سياسي و اقتصادي و در عين حال دوري از بحران دنبال مي‌كند. در عوض، نگرش نظارتي آن به پكن اجازه مي‌دهد تا زمينه را براي نفوذ آينده در منطقه فراهم كند. ديپلماسي مبهم و چندبعدي چين در خاورميانه كم‌كم آشكارتر و سرراست‌تر مي‌شود. اين ديپلماسي ازسوي غرب تاكنون به خوبي مديريت شده بود، اما به نظر مي‌رسد كه ميانجيگري ميان رياض و تهران نشان داده است كه چين تا چه حد بر خاورميانه نفوذ يافته است. به علاوه، چين سياست تعادلي را در پيش گرفته است و در تلاش دايمي براي حفظ اين تعادل، وقتي پكن تعامل را در يك طرف رابطه رقيب مطرح مي‌كند، تلاش‌هاي خود را با تعاملي متعادل با طرف ديگر تكميل مي‌كند. در سال 2021، چين قرارداد مشاركت بيست و پنج ساله با ايران را امضا كرد، بدون اينكه در مورد روابط دوجانبه خود با عربستان‌سعودي مسائلي را مطرح كند. هنگامي كه شي جين‌پينگ، رهبر چين در سال 2022 از عربستان‌سعودي بازديد كرد، روابط دوجانبه به وضعيت شراكتي مشابه ايران ارتقا يافت. همچنين، چين از استقلال فلسطين حمايت كرده و خواستار بازگشت به مرزهاي 1967 شده است، اين در شرايطي است كه اسراييل به شريك اصلي اقتصادي چين در منطقه شام بدل شده است و ناظران بر آنند كه در سال‌هاي آتي اين همكاري‌ها به خصوص در حوزه‌هاي فناوري و نوآوري بيشتر خواهد شد. در ظاهر، پكن به دنبال نشان دادن توانايي فراتر از تماشاچي صرف است. چين به شكلي مناسب در حال رايزني با سهامداران و سرمايه‌گذاران مختلف منطقه بوده و اين درحالي است كه بازيگران منطقه‌اي، ازجمله عربستان‌سعودي و امارات، موضع خود را در برابر كشورهاي غربي سخت‌تر مي‌كنند. چين در تلاش بوده تا از طريق همين كشورهاي منطقه،
به ويژه عربستان‌سعودي، مساله بحران جنگ در غزه را فيصله دهد. اگرچه اين راهبرد اكنون به چالش كشيده شده است و سطح روابط پكن و تل‌آويو را در مقطعي كمرنگ كرد، چين به رابطه‌گرايي فراگير و سياست‌هاي تعادلي خود در منطقه ادامه مي‌دهد، اما اين مواضع تعادلي تا حدي پيش رونده است و چالش‌هاي آن كم نيستند.
مصونيت راهبردي چين
از آنجايي كه ايالات‌متحده و كشورهاي اروپايي به شدت نگران خطرات امنيتي در درياي سرخ هستند، مشاركت در طرح به رهبري امريكا شمشير دولبه‌اي براي چين است. از يك طرف، اين به نفع چين است كه به نيروهاي امريكايي و اروپايي اجازه دهد از احتمال درگيري بزرگ‌تر بين اسراييل و ايران -كه هر دو شركاي بزرگ پكن در منطقه هستند- يا يك درگيري منطقه‌اي كه احتمالا از جنگ غزه سرايت كند شريان حياتي كانتينرهاي چيني در درياي سرخ را مختل كند، جلوگيري كنند. كانال سوئز همچنان شاهرگ دادوستد چين و نبض تپنده اين كشور است، به ويژه در زمان رشد كندتر در چين، ادامه صادرات كالاها از طريق مسير سوئز به اروپا و ايالات‌متحده اهميت ويژه‌اي براي پكن دارد. شركت‌هاي چيني برنامه‌ريزي كرده بودند تا پيش از بسته شدن بازارها از رونق موقت صادرات خودروهاي الكتريكي خود به اروپا بهره‌برداري كنند، زيرا اروپايي‌ها قابليت‌هاي توليد خود را در داخل توسعه مي‌دهند. تاكنون، حملات انصارالله كشتيراني چين را هدف قرار نداده‌اند و ظاهرا از نوعي مصونيت راهبردي كه در سال‌هاي اخير در منطقه با آزادسازي تضمين‌هاي امنيتي كشور ثالث به دست آمده است، بهره‌مند شده‌اند. به گزارش آسوشيتدپرس، برخي كشتي‌ها از سيگنال‌هاي خود براي نشان دادن ارتباط با چين به عنوان اقدامي براي جلوگيري از حملات انصارالله استفاده مي‌كنند. مصونيت ظاهري چين در برابر حملات انصارالله به كشتيراني مرتبط با اسراييل و برخي كشورهاي غربي حامي آن، هزينه‌هاي بيمه را كاهش مي‌دهد و شكل ديگري از نفع چين از بازار را ايجاد مي‌كند. به گفته رسانه‌هاي چيني، ارتش آزادي‌بخش خلق چين به خود مي‌بالد كه نيروي دريايي اين كشور به عمليات استاندارد در درياي سرخ و خليج عدن ادامه مي‌دهد. لفاظي پكن با هدف آماده‌سازي براي مقصر دانستن هرگونه كاستي در حال انجام يا آينده در منطقه به گردن غرب و به ويژه ايالات‌متحده، به ويژه پس از تلافي نظامي ايالات‌متحده و بريتانيا عليه زيرساخت‌هاي انصارالله در يمن است. به نظر مي‌رسد چين نيز به‌رغم هماهنگي و همكاري با آنها در «عمليات نگهبان رفاه»، تلاش مي‌كند تا فاصله خود را با اروپا و ايالات‌متحده از يك‌سو و شركاي منطقه‌اي خود از سوي ديگر در شرايط تعادلي نگه دارد. به عقيده لئوني آلارد يك تحليلگر مهمان در مركز اروپاي شوراي آتلانتيك، غرب به دنبال مقابله با اين راهبرد چين است تا با ابتكارات امنيتي دريايي، راهي براي فرصت‌طلبي چين بيابد.
ايالات‌متحده نگران اين مساله است كه تداوم وضعيت فعلي تنها زمينه را براي نفوذ آينده چين در منطقه فراهم مي‌كند و نيروي دريايي ارتش آزادي‌بخش خلق حضور دريايي مشروع‌تري از نظر ديپلماتيك و بدون هزينه ايجاد مي‌كند. مثلا، از سال 2008، چين از مشاركت اين طرح در همكاري با عمليات اروپايي آتالانتا (با هدف حفاظت از كشتي‌هاي برنامه غذايي جهاني كه به سمت سواحل سومالي و خارج از آن در حركت هستند) براي ايجاد صف‌بندي ديپلماتيك و انجام ديپلماسي نظامي استفاده كرده است. باتوجه به پيامدهاي عمده بسته شدن نسبي كانال سوئز براي اقتصاد چين، غرب به دنبال آن است تا اين بازيگر را تحت فشار قرار دهد تا مسووليت سياسي متقاعد كردن بازيگران منطقه‌اي را برعهده گيرد. به نظر مي‌رسد اكنون شرايط درياي سرخ و منافع به‌هم گره خورده آنها بتواند كانالي براي اروپا و ايالات‌متحده با چين فراهم كند تا از ديپلماسي چين براي حل بحران درياي سرخ استفاده كنند.
پيامد سياست چين در ديگر آبراه‌ها
رفتار چين در درياي سرخ همچنين بر مشكلات بزرگ‌تري براي امنيت دريايي در اقيانوس هند تاثير مي‌گذارد. انسداد مسير اصلي تجارت دريايي بين‌المللي بين آسيا و اروپا كه از كانال سوئز و تنگه باب‌المندب مي‌گذرد، تنها اهميت راه‌هاي تجاري جايگزين را نشان مي‌دهد. جان آلترمن، مدير برنامه خاورميانه در مركز مطالعات راهبردي و بين‌المللي معتقد است كه از زماني كه آخرين دور حملات انصارالله در درياي سرخ آغاز شد، برخي شركت‌هاي حمل و نقل مسير خود را از طريق كانال موزامبيك و در اطراف دماغه اميد نيك منحرف كرده‌اند كه اين امر بر مدت و هزينه سفر به طور قابل‌ملاحظه‌اي مي‌افزايد. علاوه بر اين، با كمتر شدن تردد از آسيا به اروپا (آتلانتيك و اقيانوس هند) از طريق درياي سرخ (مسير كانال پاناما به دليل پايين آمدن سطح آب عملا از كار افتاده است)، دماغه اميد نيك مي‌تواند براي دوره‌اي نامشخص براي شركت‌هاي كشتيراني كمترين آسيب باشد. به عقيده آلترمن، بنابراين، درس‌هاي آموخته شده از وضعيت و شيوه‌هاي عمل چين براي حفظ امنيت در شمال غربي اقيانوس هند بايد در كانال موزامبيك، خليج گينه و درياي سرخ نيك نيز به كار گرفته شود. فرانسه با داشتن قلمروهاي فرادريايي در كانال موزامبيك (جزاير مايوت) و در قسمت جنوبي اقيانوس هند (لا رئونيون)، مي‌تواند نقش مهمي در هماهنگي اين راهبرد‌ها داشته باشد و در اين راه با چين همكاري كند. چشم‌انداز فرانسه از اقيانوس هند و اقيانوس آرام شامل ايمن‌سازي اين مسير ثانويه است كه تحت‌تاثير رقابت قدرت‌ها، قاچاق غيرقانوني و تهديدات دريايي قرار دارد. اين بحران مي‌تواند زمينه‌اي براي اروپا، ايالات‌متحده و شركاي منطقه‌اي فراهم كند تا به درك مشتركي با چين براي جلوگيري از سرريز بحران در خطوط دريايي مهم اقيانوس هند دست يابند.