محله: در كجا قرار داريم؟
بهروز مرباغي
نخستين وظيفه هر طرح كلان يا حتي طرح اقدام شهري آن است كه اعلام كند در افق طرح يا پس از تحقق طرح اقدام، چه اتفاقي قرار است بيفتد. مثلا اگر طرح تفصيلي منطقه دوازده تهران يا حتي محله اودلاجان اجرا و محقق شود، سيما و زيست منطقه يا محله چه خواهد شد. در عرف شهرسازي، چنين هدف‌گذاري را «بيانيه چشم‌انداز» مي‌نامند. امروز اين موضوع مورد علاقه اغلب مديران شهري و كشوري است و بر ديوار اتاق خود متني فاخر و قاب شده آويخته‌اند و چشم‌انداز آينده را در آن گنجانده‌اند. در اكثريت قريب به اتفاق اين متن‌ها از «آينده‌اي بسيار روشن با اقتصاد دانش‌بنيان و همراه با كرامت انساني» و امثال اين حرف‌ها سخن رفته. در حقيقت اين نوع «چشم‌اندازنويسي» اعلام آمال و آرزوهاست نه ترسيم واقعي چشم‌انداز. براي رسيدن به بيانيه دقيق و واقعي چشم‌انداز، لازم است بدانيم در چه وضعيتي هستيم، اين وضعيت به چه سمت و سويي مي‌رود و ما مي‌خواهيم به كدام سمت و به چه نتيجه‌اي برود. اينها همه محتاج مطالعات پشتيبان كامل و واقعي است. با استناد به اين مطالعات مي‌توان آينده احتمالي را ترسيم كرد. پس نخستين پرسش در برابر يك برنامه‌ريز آن است كه «در كجا قرار داريم؟» تحت اين پرسش، بايد تمام وجوه زندگي و فعاليت منطقه يا محله را بشناسيم و بدانيم چرا چنين شده. يعني بايد روند به وجود آمدن وضعيت فعلي بررسي و شناخته شود. به همين خاطر كنكاش و بازشناسي گذشته منطقه يا محله اهميت بسيار دارد، چون آنچه امروز داريم حاصل گذشته است. بدون شناخت گذشته نمي‌توانيم امروز را بشناسيم. اگر به صورت مصداقي، مثلا، محله اودلاجان را در نظر بگيريم، براي تدوين بيانيه چشم‌انداز آن در پاسخ به پرسش «در كجا قرار داريم» بايد تاريخ گذشته نزديك محله را درآوريم. بدانيم اين محله كي شكل و قواره امروزي را گرفت. بايد بدانيم ارتباط اجتماعي و كالبدي اين محله با محلات ديگر تهران قديم چه بوده، بايد بدانيم مجاورت با محله دولت چه تاثيري در بافت اجتماعي محله داشته و چه قشر و طبقه اجتماعي در آن زندگي مي‌كردند. سپس به دوره‌اي بايد بپردازيم كه محله پوسته خود را مي‌شكند و در طرح‌هاي توسعه شهري دوره پهلوي وارد مي‌شود. بايد بشكافيم و بفهميم تاثير خيابان‌كشي‌ها بر سرنوشت محله چه بوده، هم از جهت كالبدي و هم از جهت اجتماعي چه تغييراتي به وجود آمد. بايد اين وجه را هم بررسي كنيم كه زيست اجتماعي پيروان اديان مختلف در محله و ارتباط بين آنها چه بود و چه هست. در اين مرحله بايد كوچ وسيع خانواده‌هاي كليمي از محله در سال‌هاي پس از انقلاب را بررسي كنيم و بدانيم چه افراد و گروه‌ها جاي آنها را در محله گرفتند. بايد بدانيم نقش مخرب بازار بر بافت سكونتي محله چيست و چرا محله رو به افول نهاد. بايد بدانيم چرا...؟ و چراهاي ديگر!معمار و مدرس دانشگاه