گزارش ميزگرد راديو هنر هند با موضوع آثار حجت اماني
شعله‌هاي روشن پايداري
مريم آموسا
حجت اماني با مجموعه فرشتگان شوكي در هنر معاصر خاورميانه ايجاد كرد كه كاملا در امتداد فرهنگ و هنر بومي خود بود.
- ژانت رادي، گالري‌گردان بريتانيايي
حجت اماني، دكتري تاريخ هنر، طراح، نقاش، خوشنويس و احياگر خط تعليق از جمله هنرمندان معاصر ايراني است كه مجموعه «فرشتگان» او بيش از ساير آثارش مورد توجه عموم و منتقدان هنري مشهور جهان از جمله؛ ادوارد لوسي اسميت، دومينيك تينو، جري سالتز، جان دالسن و ... قرار گرفت. همين امر موجب شد برخي موزه‌هاي مشهور جهان مانند موزه هنرهاي معاصر لس‌آنجلس، موزه پنج قاره آلمان، موزه هنرهاي اسلامي دوحه، موزه ويليام بنتون امريكا و ... آثاري از اين مجموعه را نگهداري كنند. علاوه بر اين، جنبه‌هاي پژوهشي او درباره نقش و جايگاه فرشتگان و موجودات بالدار در تاريخ هنر نيز مورد توجه قرار گرفت كه توسط پژوهشگران دانشگاه گوته فرانكفورت آلمان در سال 2016 به صورت كتاب منتشر شد. موضوع اين گفت‌وگوي برخط راديو هنر هند نيز از همين منظر آثار اماني را كه پيش‌تر در هند به نمايش گذاشته شد، مورد بررسي و نقد قرار مي‌دهد. حجت اماني گرچه اين مجموعه آثارش را در راستاي فرهنگ ايراني و اسلامي مي‌داند و در سراسر جهان نمايشگاه‌هاي موفقي از آنان برپا كرده، اما در ايران كمتر از آن مورد استقبال واقع و گاه با بي‌مهري از آن ياد شده است. او باور دارد اين مجموعه مانند اشعار مولانا و حافظ چند ساحتي است و هر مخاطبي با هر نوع نگاه و انديشه‌اي مي‌تواند بازنمايي حال خود را در آنچه نوع متعالي و چه از نظر غيرمعنوي مشاهده كند يا به بيان حافظ: «به قدرِ دانشِ خود هر كسي كند اِدراك».
راديو هنر هند به تازگي در گفت‌وگويي كه به زبان انگليسي پخش مي‌شود، با حضور ريتيكا كوچهر نويسنده و پژوهشگر هندي به عنوان مجري و ميزبان، ژانت رادي كيوريتور و گالري‌گردان بريتانيايي و مرادخان ممتاز هنرمند، نويسنده و پژوهشگر هندي به آثار اماني پرداخت. اين گفت‌وگو كه به صورت برخط انجام شد، نگاهي به مفهوم فرشته و فرشتگي از منظر تاريخ هنر و مسائل فرهنگي داشت و از اين منظر آثار فرشتگان حجت اماني را بررسي كرد.
ريتيكا كوچهر ضمن معرفي ميهمانان شركت‌كننده در اين گفت‌وگوي زنده به نقش و اهميت موضوع فرشته به لحاظ تاريخي و فرهنگي اشاره كرد كه مفهومي عميق براي مردمان خاورميانه و اصولا مسلمانان دارد هر چند كه اين موضوع بينافرهنگي و براي همه مردم دنيا مفهومي شناخته شده است از اين رو واكاوي آن در بستر فرهنگي و تاريخي در آثار حجت اماني ضرورت مي‌يابد.
مرادخان ممتاز، هنرمند و پژوهشگر هندي كه اخيرا پژوهشي درباره سير تاريخي فرشتگان را در قالب كتابي منتشر كرده در اين زمينه به بحث تاريخي فرشته به عنوان يك كلمه در ابتدا و تداومش در قالب تصوير در اديان مختلف از جمله مسيحيت و اسلام پرداخته و افزود كه مفهوم فرشته منحصر به اسلام و مسيحيت نيست، بلكه مفهومي است كه در ذهن بشر شكل گرفته و به صورت اسطوره تجلي يافته است. در بسياري از نقش برجسته‌ها به ويژه در تمدن ميانرودان مي‌توان حضور اسطورهاي فرشتگان و موجودات بالدار را دنبال كرد. در تمدن هند نيز نقش موجوداتي فرشته‌گون در قالب‌هاي هنري قابل مشاهده است. در اسلام ابتدا نام فرشته در قالب كلمه در كتاب آسماني قرآن بيان شد و با گسترش اسلام با تفسيرهاي مختلفي از تصاوير فرشته در فرهنگ اسلامي در كشورهاي اسلامي به ويژه ايران و هند روبه‌رو هستيم. باور هنرمندان مسلمان بر اين است كه صور فرشتگان بازتابي از صور معقولي است كه هنرمند در عالم مثال ادراك كرده است.
ژانت رادي، گالري‌گردان و مورخ هنر انگليسي كه براي اولين بار آثار حجت اماني را در لندن به معرض نمايش گذاشت به پيشينه فرشتگان در فرهنگ ايران پيش از اسلام اشاره مي‌كند و از جايگاه اهورامزدا و نقش فرشتگان در حجاري‌ها و گچبري‌هاي دوره ساساني مي‌گويد. او اهميت نقش‌مايه فرشتگان در هنر اسلامي را تداوم هنر ساساني و هخامنشي مي‌داند. زردشت هم از «فروهر» سخن مي‌گويد كه نيرويي مينوي و فناناپذير است كه در نقش فرشته نگهبان انسان عمل مي‌كند.
مرادخان ممتاز، مورخ هنري هندي به نقش فرشتگان در نگاره معراج پيامبر اثر سلطان محمد نقاش كه حاملان نور هستند، اشاره مي‌كند و فرشتگان در اين نگاره را تجلي تصويري بر اساس مستندات و مضامين ديني اسلام قلمداد مي‌كند. به گونه‌اي كه هر كدام از فرشتگان به تناسب نقش خود شعله‌هايي از جنس نور به همراه دارد كه اشاره‌اي به جنسيت فرشتگان در مفاهيم اسلامي است. همچنين «براق» مركبي كه پيامبر را در اين سفر روحاني و معنوي همراهي مي‌كند خود نوعي فرشته است.
اين نشان مي‌دهد كه چه اندازه فرشته در اسلام، عالم ملكوت و سلسله مراتبي كه در اسلام براي آن درنظر گرفته شده، حايز اهميت است. همچنين در اثري از دوره مغول (دربار همايون) كه در گفت‌وگو به آن اشاره شد مربوط به امپراتوري جهانگير خان مغول در هندوستان به نوعي ديگر اين نمادگرايي نقش فرشته و بال‌ها خودنمايي مي‌كنند. درباره جنسيت فرشتگان با توجه به افسانه‌ها و داستان‌هاي بومي داراي همزادهايي مانند پري و امثال آن دارد كه غالبا آنان را از جنس زن مي‌دانند. شايد بيشتر به دليل ويژگي‌ها و ظرايف مشابهي كه ميان تمثيل فرشتگان و زنان وجود دارد، جنسيت غالب فرشتگان را زنانه تلقي كنند. البته برخلاف صحبت آقاي ممتاز در آثار ترسيم شده از فرشته‌ها بيشتر ظرافت زنانگي در ترسيم آنها ديده مي‌شود تا مردانگي و همين تشبيه‌ها باعث شده كه در واقع مفهوم زن محوريت سوژه در آثار اماني قرار گيرد. در طول تاريخ، فرشتگان را بر اساس اعتقادات و باورهاي‌شان تصوير كرده‌اند. فرشته‌ها در هنر قدسي شرق يا غرب ويژگي‌هاي تصويري متفاوت و گاه مشابهي با يكديگر دارند و گاه نيز از نظر موضوعيت از يكديگر تمييز داده مي‌شوند به‌طورمثال مي‌توان گفت كه فرشته‌ها در هنر قدسي شرق يا غرب (بيزانس، قرون وسطي) موجوداتي روحاني و ملكوتي تصوير شده‌اند. رادي اضافه مي‌كند كه در حالي كه از دوره رنسانس به بعد فرشته‌ها اغلب جنبه انساني و مادي‌تري پيدا كرده‌اند كه در هنر قاجار نيز بدين‌گونه است. از اين رو مي‌توانيم به‌طور واضح مجموعه فرشتگان حجت اماني را در امتداد تاريخ فرشتگان در دوره معاصر بدانيم.
ژانت رادي كه در دانشگاه سواس لندن مطالعات خود را در زمينه هنر اسلامي در خاورميانه دنبال كرده، معتقد است كه قطعا نوع ترسيم و نقاشي فرشته در طول تاريخ مسيري نمادين و شايد به ندرت تغييري سبكي و هنري را با خود به همراه داشته است و قطعا هنرمندان معاصر همچون اماني اين دگرگوني را هم در نوع نگاه ريشه‌اي به تاريخ هنر و هم در نوع خلق ايجاد كرده است. با نگاهي به انسان معاصر به وِيژه جامعه زنان در ايران مفهوم تازه‌اي از فرشتگان را ايجاد كرده است كه كاملا ريشه در فرهنگ و آداب و رسوم و سنت‌هاي تصويري ايران پيش و پس از اسلام دارد. نقش بال در نقاشي‌هاي ايراني كه رادي به آن اشاره مي‌كند در اسطوره ايراني به پرنده‌هاي خيالين تبديل شده‌اند كه نماد قدرت و پايداري است. براي مثال پرنده هما در اسطورهاي ايراني كه اولين‌بار در ديوان اشعار شاعران به آن اشاره شده و پس از آن در گسترش فرهنگ به امپراتوري مغول در هند راه پيدا كرده و در نقاشي‌های مينياتوري‌شان ديده مي‌شوند. در مستندات ذكر شده كه پرنده هما در نسخه‌ها ی‌نقاشي دوره مغول در هند نماد قدرتي است كه مي‌تواند به فردي، سلطنت و پادشاهي را عطا كند.
حضور نقش‌مايه فرشته به عنوان مفهومي نمادين در ايران امروز با وجود آثار تاثيرگذار اماني زنده‌تر و ملموس‌تر شده چيزي كه در اين گفت‌وگو هم خانم رادي نيز به آن اشاره كرد و انتخاب نام فرشته كه در فرهنگ معاصر ايران روي فرزندان دختر گذاشته مي‌شود را بازگشتي به فرهنگ و نقش اين موتيف (نقش‌مايه) در تاريخ و هنر ايراني مي‌داند.