درمان اوتيسم اميدواركننده اما پُرافت‌وخيز
زهرا يداللهي
اوتيسم نوعي اختلال عملكرد مغزي است كه به‌دليل اشكال در مراحل تكامل برخي نواحي مغز اتفاق مي‌افتد و كودك با اختلال اوتيسم، در برقراري ارتباط، روابط اجتماعي و عملكرد فردي با ديگر افراد تفاوت دارد. اوتيسم يك اختلال است و تشخيص آن، با مجموعه‌اي از علايم امكان‌پذير است. امروزه به‌دليل پيشرفت علم و تكنولوژي، پيگيري والدين و خانواده‌ها، تغييرات روند زندگي و تكنولوژي و... نگراني‌هايي درمورد افزايش تعداد موارد اوتيسم در جامعه ديده مي‌شود كه در اين مبحث، به برخي سوالات پرتكرار خانواده‌ها مي‌پردازيم.
گرچه براي ايجاد اين اختلال، عوامل ژنتيكي، عوامل محيطي، اضطراب و افسردگي مادر در دوران بارداري، برخي عوامل ويروسي و عوامل بيولوژيكي دخيل هستند، اما در اين ميان، عامل ژنتيك از ديگر عوامل اهميت بيشتري دارد. هرچند نمي‌توانيم بگوييم اگر پدري مبتلا به اوتيسم باشد، حتما فرزندش هم به اين اختلال مبتلا خواهد شد، اما به‌طور ژنتيكي، اين اختلال در برخي خانواده‌ها بيشتر ديده مي‌شود، گرچه در برخي شرايط به‌دليل جهت ژنتيكي، بدون پيش‌زمينه فاميلي هم اين اختلال در برخي كودكان ديده مي‌شود. همچنين فراواني اين اختلال در پسرها بيشتر از دخترها ديده مي‌شود؛ (گاهي تا چهار برابر) .
شايد براي هر پدرومادري، مهم باشد كه به‌موقع اولين نشانه‌هاي اين اختلال را در فرزند خود، رديابي كرده و با درمان زودهنگام كمك موثري در روند درمان او داشته باشند. به نظر مي‌رسد گاهي تشخيص اين اختلال از سن 2 سال به‌بعد، راحت‌تر اتفاق مي‌افتد، اما كودكان زير 2 سال هم، علايم و نشانه‌هايي دارند كه پدرومادر يا مراقبين، متوجه تفاوت كودك با ساير كودكان مي‌شوند.
نشانه‌هاي اين نوزادان هم اين است كه از همان بدو تولد، در مهارت‌هاي كلامي، غيركلامي يا ارتباط‌گيري با والدين، با مشكل روبه‌رو هستند يا اينكه والدين متوجه مي‌شوند كه كودك ارتباط چشمي با آنها برقرار نمي‌كند يا تمايلي به درآغوش‌كشيده‌شدن ندارد و به‌طوركلي نسبت به آنچه كودكان ديگر توجه نشان مي‌دهند، بي‌توجه است. با رشد كودك، بسياري از كودكان دچار اين اختلال، مهارت‌هاي آوايي و كلامي مناسب با سن خودشان را پيدا نمي‌كنند و تاخير در ايجاد اصوات، قان‌وقون‌كردن و شروع به صحبت دارند. گاهي خانواده‌ها اولين دليل مراجعه به پزشك را ديرصحبت‌كردن فرزندشان مي‌دانند كه با بررسي‌هاي تكميلي، اختلال شناسايي مي‌شود.
بعد از 2 سالگي، كم‌كم علاوه بر اختلال در مهارت‌هاي كلامي و ارتباط چشمي، اين كودكان در ارتباط‌برقراركردن با همسن‌وسال‌ها هم دچار مشكل مي‌شوند، كمتر با ديگران بازي‌هاي كودكانه مي‌كنند، بازي‌هاي هدفمند با عروسك يا ماشين انجام نمي‌دهند و يكسري رفتارهاي تكرارشونده يا كليشه‌اي و بازي‌هاي تكراري از خود نشان مي‌دهند. گاه آواها و اصوات تكراري، چرخيدن به دور خود يا ساير اشيا دارند. نسبت به تغيير مقاومت نشان مي‌دهند و گاهي بعضي والدين درمورد كودك مبتلا به اوتيسم خود مي‌گويند كه فرزندشان تمايل به تغيير محيط ندارد، مدت‌ها به پوشيدن يك لباس يا بازي‌كردن با يك اسباب‌بازي سر مي‌كند و از ديدن افراد جديد يا قرارگرفتن در شرايط جديد مضطرب مي‌شود يا در جمله‌بندي يا درمورد به‌كاربردن ضميرها مشكل دارد . تا حدودي به برخي از علايم اين كودكان اشاره كرديم، اما بايد توجه داشته باشيم كه با تك‌علامت نگران وجود اين اختلال در فرزندمان نباشيم و در صورت نگراني، به‌جاي كسب اطلاعات ضدونقيض از فضاي مجازي يا افراد غيرمتخصص به مراكز معتبر شناخته‌شده در امر تشخيص و درمان اوتيسم يا به متخصص روانپزشكي، مراجعه كنيم. مورد بعدي درمورد مشكلات خانواده‌هايي است كه كودك مبتلا به اوتيسم دارند. به‌هرحال اين اختلال با تفاوت‌هايي ميان فرزند آنها و ساير كودكان همراه است كه خواهان مراقبت‌هاي بيشتري هستند و باعث صرف وقت و توان روحي، رواني و اقتصادي خانواده مي‌شود. درنتيجه توان بيشتري از خانواده آنها مي‌گيرد. نگراني ساير افراد خانواده، پاسخگويي به دوستان و همكاران، مراقبت شبانه‌روزي از كودك داراي اختلال، نبود امكانات رفاهي و درماني كافي براي پيگيري درمان، ابهام درمورد آينده كودك، ويژگي‌هاي خاص كودك اوتيستيك (سروصدا، اضطراب و نگراني، بدخوابي، بدغذايي، مقاومت در برابر تغيير و...) باعث افسردگي و سرخوردگي والدين مي‌شود. گاه والدين دچار افكار مزاحم، عذاب وجدان و خودسرزنشگري مي‌شوند و درمورد اينكه شايد جايي، كوتاهي از آنها سرزده باشد، مرتب احساس گناه مي‌كنند كه خود اين موضوع نياز به درمان، همراهي و مراجعه به روانشناس و روانپزشك دارد. درمان نياز به كار مستمر و همكاري تيم روانپزشك، روانشناس، گفتاردرمانگر، كاردرمانگر، بازي‌درمانگر و از همه مهم‌تر، آموزش خانواده‌ها براي توانمندسازي و افزايش مهارت‌هاي اجتماعي اين كودك متفاوت دارد. درمان در هر جايي به‌شرط دسترسي به درمانگر و استمرار و پيوستگي جلسات درمان مقدور است و نيازي به مراجعه به مراكز خصوصي شهرهاي بزرگ نيست. پس بهتر است در اولين مركز نزديك محل سكونت كه مبناي علمي و اصولي دارد، آغاز شود.
به‌هرحال در هر زماني كه اين اختلال تشخيص داده شود، مهم‌ترين نكته براي خانواده‌ها اين است كه زمان طلايي آغاز درمان را از دست ندهند. نكته مهم ديگري كه بايد خانواده‌ها در درمان فرزند مبتلا به اوتيسم به آن توجه كنند، اين است كه معمولا در درمان اوتيسم، يك سير خطي ثابت و رو به بالا نداريم، يعني ممكن است كودك در يك مقطع زماني، روند صعودي درمان را طي كند و در مقطع زماني ديگر، هيچ پيشرفتي در درمان نداشته باشد يا حتي ببينيم نشانه‌ها و علايم او تشديد هم مي‌شود. بنابراين خانواده‌ها بايد از سير نوساني در درمان آگاهي داشته باشند، اما قطعا در مجموع هميشه درمان، بهتر از عدم درمان است.
روانپزشك و پژوهشگر
انستيتو روانپزشكي تهران