بندر چابهار؛ شاه‌کلید روابط ایران و هند

امضای قرارداد 10 ساله بین وزارت راه و شهرسازی ایران و شرکت «ایندیا پورتس گلوبال لیمیتید» هند برای توسعه بلندمدت بندر چابهار باید از منظر یک التزام حیاتی در سیاست خارجی و ژئوپليتیک هند و نیز ایران مشاهده و بررسی شود، به ویژه با توجه به مسائل روز در سایه جنگ اسرايیل و غزه و بالطبع حملات موشکی حوثی‌های یمن به کشتی‌های هندی با مبدا اسرايیلی در دریای عمان، سرخ، عرب و اقیانوس هند. از سال 2015، سه دولت ایران، هند و افغانستان متعهد شده‌اند که در توسعه زیر‌ساخت‌ها بتوانند از خاک یکدیگر برای ترانزیت کالا و تشویق تجارت میان خود بهره‌مند شوند. نکته جالب توجه، عملکرد بندر چابهار به مثابه هسته اصلی این کریدور ترانزیت است. اگرچه در 10 سال اخیر و با همزمانی امضای برجام، خروج ترامپ از برجام و تسلط دوباره طالبان بر افغانستان، این ایده توانسته است افت ‌و ‌خیزهای ژئوپليتیک منطقه‌ای را پشت سر بگذارد. آنچه مسلم است کاربرد و ابعاد چندگانه بندر چابهار در محاسبات خارجی و ژئوپليتیکی دو کشور ایران و هند است که به آن خواهیم پرداخت.  بندر چابهار در این دوره 10 ساله توانسته برای ایران منفعت بسیاری به ارمغان بیاورد. در دوره بین سال‌های 2015 تا 2020، دولت هند توانسته با کمک بندر چابهار نزدیک به 2500 تن صادرات غلات به افغانستان داشته باشد. همچنین در دوره کرونا نیز دولت هند با استفاده از دیپلماسی کرونایی خود، کمک‌های انسان‌دوستانه و بشردوستانه همچون واکسن و دیگر لوازم پزشکی را از طریق بندر چابهار به ایران رساند. در سال 2017 و به‌رغم فشارهای حداکثری دولت امریکا در نتیجه خروج ترامپ از برجام، این دولت هند بوده است که با لابی‌گری در واشنگتن موفق به دریافت معافیت‌ها از دولت امریکا درخصوص توسعه این بندر شد. به‌رغم تهدید دوباره امریکا مبنی بر اینکه تجارت هرگونه شخص یا نهاد با ایران می‌تواند ریسک تحریم به دنبال داشته باشد، سوبرامانیام جیشانکار، وزیر امور خارجه هند این نگرانی‌ها را از سوی دولت امریکا بی‌اساس خواند.  دلایل ورود هند به این پروژه را می‌توان در پرتو رقابت هند با چین دید. به دلیل موقعیت چابهار به عنوان یک بندر اقیانوسی که تنها بندر پرعمق به ارتفاع 35 متر است و قرار گرفتن آن بر سر تقاطع شبه‌قاره، غرب آسیا و آسیای مرکزی، این بندر این امکان را برای هند فراهم می‌آورد که رقیب خود پاکستان را برای دسترسی به کشورهای آسیای مرکزی همچون افغانستان دور بزند. پاکستان از ابتدای تاسیس آن به عنوان یک کشور، به دلایل تاریخی و جغرافیایی روابط سختی با هند و همچنین برای تشکیل موازنه قوا روابط تنگاتنگی با دولت چین داشته است. رقابت هند با پاکستان را نباید تنها منوط به درگیری بر سر کشمیر یا رقابت اتمی دانست، بلکه باید این رقابت را از دریچه ژئواستراتژیک نیز نگریست. از سال 2007 تاکنون، دولت چین با سرمایه‌گذاری 20 میلیارد دلار بودجه‌ در زیرساخت‌های حمل‌ونقل سعی در توسعه بندر گوادر داشته است که خود بخشی از کریدور اقتصادی چین-پاکستان یا سیپک است. هند برای جبران این دور زدن ازسوی چین با سرمایه‌گذاری در بندر چابهار تا حدودی توانسته مهار ازسوی پکن را خنثی کند. البته ناگفته نماند به دلیل ائتلاف هند با امریکا، ژاپن و استرالیا در مهار چین در منطقه ایندوپاسیفیک، چین و هند در مقابل هم رقابت کریدورها را از سر گرفته‌اند. چین برای مهار هند در کشورهای همسایه هند همچون میانمار، بنگلادش و سری‌لانکا، بنادر دریایی و اقیانوسی توسعه داده که به رشته مروارید معروف شده است. هند نیز در مقابل با توسعه بنادر زمینی و دریایی در عمان، ایران و آسیای مرکزی تلاش کرده از خسارات احتمالی جلوگیری نماید. در کنار آن در سال 2023، در حرکتی نمادین در سایه عادی‌سازی روابط اعراب و اسرايیل، هند پیشنهاد کریدور آیمک را برای متصل کردن خود و درهم تنیدن اقتصاد خود با کشورهای عرب خلیج‌فارس ارائه داد. این اقدامات را باید از منظر یک اقدام دیپلماتیک از سوی هند در حفظ فاصله هم از ایران و هم از اسرايیل و پیش بردن منافع اقتصادی خود در منطقه خاورمیانه دانست.  فارغ از تنش‌های ژئوپليتیکی که میان هند و چین وجود دارد، نگاه سیاست ایران به بندر چابهار این‌گونه نبوده است. بندر چابهار را باید به مثابه شاهراهی برای شبه قاره، ایران و سایر نقاط جهان دانست. بندر چابهار می‌تواند نقش سازنده‌ای در ایجاد ثبات هم برای هند و هم برای چین و در کنار آن برای دیگر بازیگران جهانی همچون روسیه و امریکا داشته باشد. اگرچه از زمان خروج از برجام توسط امریکا، این بازیگر واکنش چندان تندی نسبت به توسعه این بندر نشان نداده است و با وجود ویژگی‌های سیاست امریکا نسبت به مناطق متقاطع شبه‌قاره و آسیای مرکزی، این دولت رضایت غیرمستقیم خود را به هند ابراز کرده است که ‌می‌باید ادامه‌دار باشد. از سوی دیگر برای تکمیل موازنه قوا میان هند و چین از سوی ایران، پیشنهاد می‌شود که برای پیشبرد منطقه‌گرایی در این منطقه، کریدوری میان چابهار و گوادر برای ثبات امنیتی و اقتصادی ایجاد شود که این حلقه متصل بتواند پشتیبان کریدور شمال-  جنوب و تامین‌کننده عبور پروژه «یک جاده- یک کمربند» چین از طریق ایران باشد. این پروژه‌ها می‌تواند اقدامی در جهت احیای نقش تاریخی کریدوری ایران باشد و رابطه ایران و هند کلیدی برای احیای این نقش تاریخی و در کنار آن پیشبرد سیاست دیپلماسی کریدوری ایران 
است. 
دانشجوی دکترای  مطالعات  جهان 
(هند)  دانشگاه  تهران