كنسرت در تخت جمشيد، يك فرصت تاريخي
فرزانه قبادی
برگزاري كنسرت عليرضا قرباني در تخت جمشيد مي‌توانست خبر خوبي براي علاقه‌مندان به موسيقي و تاريخ باشد. تجربه حضور در مجموعه‌اي كه جهان آن را به عنوان نماد تمدن ايران مي‌شناسد، در كنار شنيدن موسيقي سنتي، مي‌تواند علاقه‌مندان به موسيقي و تاريخ ايران را به وجد آورد و شكوه تخت جمشيد را دوباره زنده كند. اين خبر اما با نگراني‌هايي همراه شده است. نگراني‌ها و انتقاداتي كه بيشتر نسبت به شيوه برگزاري اين برنامه است و نه نفس برگزاري آن.
اجراي موسيقي زنده در محوطه‌هاي تاريخي در دنياي امروز، امري مرسوم و پذيرفته شده است، اما با رعايت ضوابط خاص و اصول حفاظت آثار تاريخي كه در كشور ما چندان مورد توجه مديران و متوليان ميراث فرهنگي و برگزاركنندگان چنين برنامه‌هايي نيست. موضوعي كه دوستداران ميراث فرهنگي را نگران كرده، عدم رعايت اين ضوابط و اصول در مهم‌ترين و وسيع‌ترين سايت باستاني ايران است. اثري كه اين روزها نه تنها ارتعاش سيستم صوتي و حضور جمعيت انبوه در كنسرت كه كمبود بودجه مرمتي، فرونشست زمين و افزايش گلسنگ‌ها آن را تهديد مي‌كند. نگراني مردم و علاقه‌مندان ميراث فرهنگي نسبت به برگزاري كنسرت در تخت جمشيد نگراني به جايي است، چراكه به وضوح مي‌بينند چقدر نسبت به اين اثر بي‌نظير جهاني كم‌لطفي و بي‌توجهي مي‌شود. مي‌بينند كه هنوز هيچ دستورالعمل مشخصي براي برگزاري كنسرت در محوطه‌هاي تاريخي و باستاني كشور تدوين نشده است و بالطبع برگزار كنندگان چنين برنامه‌هايي با همان تجهيزات و الگويي كه در برج ميلاد و تالار وحدت به اجراي برنامه مي‌پردازند، در محوطه مهمي مثل تخت جمشيد يا بناهاي تاريخي مثل عمارت مسعوديه، كاخ‌هاي سعدآباد و نياوران هم برنامه اجرا مي‌كنند.
اين نگراني‌ها اما تازه نيست؛ سال 1393 علاقه‌مندان به موسيقي، تجربه حضور در مجموعه كنسرت‌هايي كه به مناسبت پانزدهمين سالگرد تاسيس خانه موسيقي اجرا شدند را در عمارت مسعوديه داشتند. برنامه‌اي كه همان روزها با واكنش‌هايي همراه شد. موافقان برگزاري برنامه اعلام كردند كه چنين برنامه‌هايي موجب آشتي مردم با بناهاي تاريخي و زمينه‌ساز حفاظت از آنهاست. مخالفان اما به بناي رها شده مسعوديه اشاره كرده و بي‌توجهي مسوولان ميراث فرهنگي را نسبت به سرنوشت اين عمارت متذكر مي‌شدند. چند سال بعد صندوق احيا و بهره‌برداري از آثار تاريخي اعلام كرد برگزاري كنسرت آسيب قابل توجهي به عمارت مسعوديه وارد كرده است. بماند كه اين بناي نفيس، سال‌هاست كه گوشت قرباني ارگان‌ها و سازمان‌ها و وزارتخانه‌هاست و هر كس از ظن خود يارش مي‌شود و بعد از سال‌ها كشمكش هنوز اقدام قابل توجهي براي نجات و حفاظت اين بناي فاخر انجام نشده است. بي‌توجهي به ضوابط اجراي برنامه در بناهاي تاريخي و ناديده گرفتن اصول حفاظت آنها در جريان اجراي برنامه است كه به اين بناها آسيب مي‌زند نه نفس اجراي كنسرت يا هر برنامه فرهنگي ديگر.
تنها برگزاري كنسرت نيست كه بناها و محوطه‌هاي تاريخي را تهديد مي‌كند، سال‌هاست كه درباره استفاده گروه‌هاي فيلمسازي از بناهاي تاريخي هشدار داده مي‌شود و زخم آسيب‌هاي جدي پس از ترك گروه فيلمبرداري بر تن اين بناها باقي مي‌ماند، اما هنوز هم در بر همان پاشنه مي‌چرخد و وزارت ميراث فرهنگي همچنان با تسامح با اين موارد برخورد مي‌كند. در سينماي جهان، بسياري از مجموعه‌هاي باستاني و تاريخي بارها به عنوان لوكيشن فيلمبرداري مورد استفاده قرار مي‌گيرند، اما با رعايت قوانين و قواعد حفاظت از اين بناها. مجموع اين عوامل است كه منجر به نگراني علاقه‌مندان به ميراث فرهنگي شده و نه كنسرت عليرضا قرباني در جوار تختگاه تخت جمشيد كه مدافعان، برگزاري آن را با برگزاري كنسرت در بناهاي تاريخي و باستاني جهان مقايسه مي‌كنند و چشم بر تفاوت شرايط و نگاه مديران ايران نسبت به مديران ديگر كشورها در مقوله بناهاي تاريخي مي‌بندند.
مروري بر يك كنسرت جنجالي كه آسيب‌ها و حواشي آن ديگر تكرار نشد، شايد در ميان نقدهاي گوناگون اين روزها خالي از لطف نباشد. پانزدهم جولاي سال 1989، ستاره‌هاي پرطرفدار پينك فلويد، تور سيزدهمين آلبوم خود A Momentary Lapse of Reason را براي ميليون‌ها مخاطب - 200 هزار نفر در محل برگزاري حاضر شده و بقيه از طريق شبكه‌هاي تلويزيوني به صورت زنده آن را تماشا كردند - در ميدان سن‌ماركو ونيز برگزار كردند. كنسرتي تاريخي و متفاوت با حواشي بسيار كه باعث تغيير مديريت شهري ونيز شد. شهردار و برخي مديران شهري با برگزاري اين كنسرت و تجمع تعداد زياد تماشاچيان در ميدان سن ماركو مخالف و معتقد بودند برگزاري آن منجر به وارد آمدن آسيب به بافت تاريخي شهر و بناهاي آن خواهد شد. به‌رغم تمام مخالفت‌ها و جنجال‌هاي رسانه‌اي، مجوز برگزاري كنسرت صادر شد. مدير ميراث فرهنگي ونيز اما سه روز قبل از برگزاري كنسرت، با بيان دلايلي، مجوز كنسرت را بي‌اعتبار دانست. يكي از دلايل او آسيب ناشي از ارتعاش سيستم‌هاي صوتي به بناهاي ميدان سن‌ماركو و دليل ديگر حضور حجم زيادي از تماشاچيان در يك نقطه از شهر تاريخي ونيز - كه روي آب قرار دارد - بود كه به عقيده او خطراتي به همراه داشت. استدلال مدير ميراث فرهنگي ونيز اما نه تنها باعث لغو برنامه نشد كه منجر به برگزاري متفاوت اين كنسرت شد. براي حفظ بناهاي تاريخي ميدان سن‌ماركو در مقابل امواج سيستم‌هاي صوتي، برگزار كنندگان شدت صوت (دسيبل) را كاهش دادند و براي رفع خطر تجمع كردن مردم در يك نقطه از شهر، استيج شناوري روي آب طراحي شد و مخاطبان كنسرت در قايق‌ها و سواحل كانال مركزي شهر به تماشا ايستادند. ماجرا اما به همين جا ختم نشد. بعد از اتمام برنامه، رسانه‌ها تصاويري از شهر به هم ريخته و آلوده ونيز منتشر كردند كه نشان مي‌داد شركت كنندگان در كنسرت از وارد كردن هيچ آسيبي به چهره شهر و بناهاي تاريخي آن فروگذار نكرده‌اند. انتشار اين تصاوير باعث شكل‌گيري اعتراضات گسترده ساكنان ونيز شد كه خواهان استعفاي شهردار بودند. شهردار و برخي مديران شهري استعفا دادند، اما تصاوير فرداي كنسرت تاريخي پينك فلويد همچنان دست به دست شد و باعث شد از اين كنسرت جنجالي همواره به عنوان يكي از مخرب‌ترين كنسرت‌ها در محوطه‌هاي تاريخي ياد شود. جنجالي كه ديگر تكرار نشد و درس گرفتن از آن از آسيب‌هاي بعدي نيز جلوگيري كرد. بعد از سال‌ها هنوز هم در كلوسئوم، پمپئي، هرم جيزه، آكروپليس، آمفي تئاتر پولا و... كنسرت موسيقي برگزار مي‌شود، اما علاوه بر تاكيد بر حضور مسوولانه مخاطبان، سيستم صوتي و نورپردازي و سكوهاي برگزاري برنامه، با رعايت ضوابط و اصول ناظر بر حفاظت ميراث فرهنگي طراحي شده است. نگراني از آسيب‌هاي ناشي از برگزاري چنين برنامه‌هايي هنوز هم از سوي علاقه‌مندان و كارشناسان ميراث فرهنگي جهان مطرح است و با همين رويكرد دستورالعمل‌هايي براي اين امر تدوين شده و تجهيزات مناسبي براي برگزاري برنامه در چنين اماكني در نظر گرفته مي‌شود.
در ميان بحث‌هاي شكل گرفته ميان موافقان و مخالفان برگزاري كنسرت در تخت جمشيد، جا دارد چند سوال با متوليان ميراث فرهنگي مطرح شود: با توجه به ظرفيتي كه بناهاي تاريخي ايران براي برگزاري كنسرت دارند آيا دستورالعملي براي برگزاري كنسرت در بناهاي تاريخي وجود دارد؟ اگر پاسخ مثبت است، چرا اين دستورالعمل در اختيار رسانه‌ها قرار نمي‌گيرد؟ چقدر به دستورالعمل‌هاي بين‌المللي براي برگزاري اين برنامه‌ها توجه و استناد مي‌شود؟ تجهيزاتي كه در برگزاري برنامه استفاده مي‌شود چقدر متناسب با فضا و ناظر بر اصول حفاظت است؟ آيا همان شدت صوت استفاده شده در كنسرت‌هاي برج ميلاد در كنسرت تخت جمشيد و ديگر محوطه‌هاي تاريخي مورد استفاده است و اساسا آيا كسي بر اين امر نظارت دارد؟ چه ميزان از درآمد ناشي از چنين برنامه‌هايي صرف حفاظت از آثار تاريخي مي‌شود؟ (بخشي از درآمد برگزاري كنسرت در محوطه‌هاي تاريخي جهان، در اختيار متوليان آن بنا قرار گرفته و طبق ضوابط در جهت حفاظت و امور مرمتي بنا مورد استفاده قرار مي‌گيرد). آیا خط قرمزي براي برگزار كنندگان چنين برنامه‌هايي -جز مساله پوشش زنان حاضر در برنامه - تعريف شده است؟ در صورت بروز خسارت در جريان برگزاري كنسرت يا پروژه فيلمبرداري يا پس از آن قانوني براي حمايت از بناهاي تاريخي در مقابل عوامل وارد آمدن اين خسارت وجود دارد؟
خبر برگزاري كنسرت در تخت جمشيد مي‌توانست خبر خوبي باشد؛ اگر همه ما پيش‌زمينه ذهني درباره بي‌تفاوتي و بي‌مسووليتي مديران حوزه فرهنگ و ميراث فرهنگي نداشتيم و آنها را مديراني دغدغه‌مند و پايبند به ضوابط و اصول حفظ ميراث فرهنگي مي‌دانستيم. تجربه شنيدن صداي عليرضا قرباني در شكوه تخت‌جمشيد مي‌توانست آرزوي همه ما باشد، بدون دلنگراني از عواقب آن، اگر از مسووليت‌پذيري مديران فرهنگي كشور مطمئن بوديم. كنسرت در تخت‌جمشيد مي‌توانست فرصتي تاريخي براي مديران باشد تا در مقابل تمام واكنش‌ها به برگزاري آن، در عوض ارايه انواع توجيهات، دستورالعملي براي برگزاري كنسرت در بناها و محوطه‌هاي تاريخي و باستاني تدوين كنند و يادگار ارزشمندي از دوران مديريت خود به جا بگذارند، اما ...
اين خبر و اين تجربه در شرايط نرمال مي‌توانست يك خبر خوب و يك تجربه منحصر به فرد باشد.