به مناسبت سيزدهم تير، روز تيرگان و روز ملي دماوند
دماوند؛ مورد مطالعاتي براي محيط‌زيست ايران
عباس محمدي
كوهستان دماوند با ارتفاع ۵۶۱۰ متر نماد شكوهمند سرزمين ايران، زيستگاهي ارزشمند، بستر پديد آمدن چند فرهنگ، خاستگاه انبوهي از داستان‌ها و اسطوره‌ها، فضايي براي غرقه شدن در شكوه و راز طبيعت و جاذبه‌اي كم‌مانند براي كوهنوردان است. دماوند و حوزه آن چونان آيينه‌اي نشانگر وضع طبيعت ايران و شيوه‌هاي مديريت محيط‌زيست كشور هم هست. اين كوه، با وجود ارزش فوق‌العاده در تامين آب و به‌رغم آنكه از سوي سازمان‌هاي محيط‌زيست و ميراث فرهنگي به عنوان اثر طبيعي ملي ثبت شده، دستخوش عامل‌هاي مخرب مانند چراي مفرط دام، ساخت‌وساز بي‌ضابطه در دامنه‌ها و حتي در ارتفاع بالاي ۲۲۰۰ متر، برداشت سنگ و گردشگري و كوهنوردي ولنگارانه و پرريخت‌وپاش است. درواقع، هيچ يك از مقررات ناظر بر آثار ملي و هيچ كدام از اصول مربوط به استفاده پايدار از مراتع و چشم‌اندازهاي باشكوه و ارزشمند ملي در اين كوهستان به درستي يا به شكل كامل اِعمال و رعايت نمي‌شود. به بيان ديگر دماوند كه شاخص‌ترين كوه كشور و نزديك به پايتخت و مراكز اصلي نظارت است، اصلا از حمايت و حفاظت كافي برخوردار نيست. حال چه رسد به كوه‌هاي كمتر شناخته و دور از مركز! شايد بگويند كه كنترل چراي دام را به خاطر تعارض منافع با دامداران و به خاطر اهميتي كه در موضوع توليد و اشتغال دارد، به اين سادگي‌‌ها نمي‌توان محدود كرد (بحثي كه اشتباه‌آميز است!) يا ضابطه‌مند كردن صعود به دماوند و جلوگيري از ريخت‌وپاش زباله يا ايجاد فرسايش بر اثر رفت‌وآمد را به علت مغايرت با گسترش ورزش كوهنوردي نمي‌توان پيش برد (كه اين هم نظري خطاست!) اما مثالي مي‌آورم كه نشان مي‌دهد قضيه، دشوار بودن كار حفاظت از اين ميراث ملي نيست، بلكه ناكارآمد بودن شيوه‌هاي مديريت كشور و رهاشدگي منابع طبيعي و سپردن آن به دست قضا و قدر يا سوءاستفاده‌چيان است. از بيست سال پيش، گروه‌هاي بزرگي از كوهنوردان و دوستداران فرهنگ و طبيعت ايران، سيزدهم تير را كه روز جشن تيرگان است و از جنبه اسطوره‌اي با داستان آرش كمانگير و كوه دماوند يا البرز پيوستگي دارد، «روز ملي دماوند» خوانده و در اين روز يا يك روز تعطيلِ نزديك به آن برنامه‌هاي جشن و سخنراني و گفت‌وگو ترتيب داده‌اند. اين برنامه‌ها و پيگيري‌هاي پرشمار سبب شد كه در سيزدهم تير ۱۳۸۷ رييس سازمان ميراث فرهنگي و جمع بزرگي از مديران اين سازمان و سازمان محيط‌زيست و گروه‌هايي از كوهنوردان، در روستاي پلور در پاي دماوند، لوح ثبت ملي اين كوه به عنوان نخستين اثر طبيعي ثبت شده در فهرست آثار ملي سازمان ميراث فرهنگي را رونمايي كنند. در همه اين سال‌ها، كنشگران حوزه‌هاي محيط‌زيستِ كوهستان خواستار ثبت سيزدهم تير در تقويم رسمي كشور به عنوان روز ملي دماوند بوده‌اند؛ كاري ساده كه با منافع هيچ قشري تعارض ندارد! دو بار هم اعلام شده كه ثبت صورت گرفته (در سال‌هاي ۱۳۹۹ و ۱۴۰۲) اما بعد مشخص شده كه روند ثبت تكميل نشده است. وقتي كه انجام كاري بدين سادگي بيش از بيست سال زمان مي‌برد و ظاهرا چند جور اختلاف بر سرِ آن پيش مي‌آيد، مشخص است كه بر سرِ مسائل بزرگ چه سوءتدبيرها و چه كندي‌هاي ملال‌آور و دلسردكننده‌اي هست! يادآور مي‌شوم كه حتي برگزاري مراسم و همايش‌هاي مردمي مربوط به تيرگان در اين سال‌ها از آسيبِ تنگ‌نظري و بهانه‌جويي مقام‌هاي ريز و درشت در امان نبوده و چند بار بي‌هيچ دليل موجهي مانع شده‌اند. خلاصه آنكه معضل‌هاي محيط‌زيستي كشور كه بسيار فراوان هستند و مشكلات خاص محيط‌هاي كوهستاني كشور، اساسا مربوط به شيوه‌هاي نادرست حكمراني و ازجمله ناشي از كند بودنِ كل دستگاه مديريت است كه در واقع لنگ مي‌زند.
فعال محيط‌زيست