کاهش مصرف پلاستیک اگر چه در ابتدا یک اقدام روزمره به نظر می‌رسد اما پس از مدتی، ذهنیت افراد را در مورد طبیعت و سیاره‌ای که در آن زندگی می‌کنیم، تغییر می‌دهد. انسان وقتی به چرایی انجام این رفتار فکر می‌کند، رفتارهای دیگر خود را نیز قابل تغییر می‌یابد.
الهه پوینده، آموزشگر صلح و میانجی‌گر، تغییر سبک زندگی به سمت محافظت از زمین را در گفت‌وگوی زیر تشریح کرده است:
چرا کاهش مصرف کیسه‌های پلاستیکی نسبت به سایر محصولات پلاستیکی اهمیت بیشتری دارد؟
تعداد کیسه‌های پلاستیکی که استفاده می‌شود، بسیار زیاد است و افراد زیادی در سطح جهان از کیسه‌های پلاستیکی استفاده می‌کنند. هر فردی در یک ماه ممکن است بارها و بارها خرید کند و به همین دلیل میزان کیسه‌های مصرف شده رقم هنگفتی را تشکیل می‌دهد. این رقم بسیار زیاد کیسه مورد استفاده، اهمیت کاهش در میزان مصرف آن را نسبت به سایر موارد آلوده‌کننده محیط زیست نشان می‌دهد. از سوی دیگر زمان استفاده از این مصنوعات بشری هم کوتاه است و پژوهش‌ها نشان می‌دهد که دقایق کمی بین استفاده و دور انداختن کیسه پلاستیکی فاصله است اما مدت زمان بسیار زیادی در محیط‌زیست می‌ماند که به نسبت دیگر محصولاتی که از پلاستیک ساخته می‌شوند، نسبت بدی است.
آیا کاهش مصرف من به عنوان یک مصرف‌کننده جزء هم اهمیت دارد؟
هر فردی در مقابل اعمال خودش مسوول است و اینکه بقیه چه می‌کنند یا چه نمی‌کنند، تعیین‌کننده اعمال ما نیست. اگر رفتار و عاملیت خودمان را درنظر نگیریم، عملا تاثیر خود را درنظر نگرفته‌ایم و خودمان را کوچک‌تر از آنچه که هستیم، برآورد کرده‌ایم. من به عنوان یک انسان مسوولیت رفتار خودم را می‌پذیرم، چون خودم را باور دارم، از این رو کوچک‌ترین عمل فردی، ارزشمند است.
از سوی دیگر وقتی هر فرد مسوولیت خود را در این باره انجام دهد، تعداد افراد زیادی به سمت عدم استفاده از کیسه‌های پلاستیکی یا تقبیح استفاده از آن حرکت می‌کنند و کم‌کم ساختارها و باورها و قوانین مردم عوض می‌شود. یک دست صدا ندارد اما وقتی انسان‌های زیادی شروع به تغییر رفتار می‌کنند، صدای آنها شنیده می‌شود و قانون‌گذار آن را به عنوان یک دغدغه درنظر گرفته و به سمت آن حرکت می‌کند. پس کنش‌های فردی را باید به سمت کنش‌های جمعی هدایت کنیم تا تاثیر آن بزرگ‌تر شود و اقدام‌های کلان‌تری انجام شود.
عدم استفاده فردی، یک نقطه آغاز است. فرد ابتدا ذهنیت خود را تغییر می‌دهد و بعد رفتارهای خود را با این ذهنیت جدید تنظیم می‌کند. ذهنیت شما بر این استوار می‌شود که از کیسه پلاستیکی استفاده نمی‌کنم، چون برای محیط‌زیست مضر است و رفتار شما به این شکل تغییر می‌کند که از کیسه‌های پارچه‌ای یا کیسه‌های پلاستیکی محکم چند بار مصرف استفاده می‌کنید.
در مرحله بعد به جای گرفتن کیسه‌های پلاستیکی، همواره یک کیسه تاشو در خودرو یا کیف دستی خود حمل می‌کنید تا هنگام خرید استفاده کنید. این تغییر رفتار در ابتدا شاید سخت به نظر برسد اما در یک بازه زمانی خیلی کوتاه، به یک عادت تبدیل می‌شود. اول یک انتخاب با فکر و انرژی گذاشتن است اما خیلی زود به رفتاری تبدیل می‌شود که اصلا درباره آن فکر نمی‌کنید و انجامش می‌دهید.
و عدم استفاده از کیسه پلاستیکی، در ادامه سبک زندگی را تغییر می‌دهد؟
بله، این رفتار انتخابی وقتی به عادت تبدیل شد، کم‌کم روی سبک زندگی انسان هم اثرات خود را می‌گذارد. وقتی یک گام حمایت از محیط‌زیست بر می‌داریم، گام‌های دیگر نیز آسان‌تر برداشته می‌شوند. من به شخصه ۱۰ سال قبل کیسه‌های پلاستیکی را کم‌کم با انواع دیگر جایگزین کردم و سپس به سمت سبک زندگی کم پسماند حرکت کردم. به عنوان مثال وقتی خرید می‌روم علاوه بر اینکه از کیسه‌های یکبار مصرف پلاستیکی استفاده نمی‌کنم، بلکه تلاش من بر این است که هر آنچه ممکن است مثل حبوبات، غلات را به صورت فله خریداری کرده و در کیسه پارچه‌ای یا کیسه‌های توری همراه خودم حمل کنم.
این تغییر ذهنیت برای من به اینجا منجر شده است که دیگر اجازه نمی‌دهم فقط مصرف‌کننده باشم و طبيعت را فدای راحتی خودم کنم. به این فکر می‌کنم که اصول و ارزش‌های دیگری هستند که بر راحتی شخصی من ارجحیت دارند و آغاز این تفکر و توسعه رفتار، از تلاش برای کاهش مصرف کیسه‌های پلاستیکی است.
کاهش مصرف کیسه‌های پلاستیکی آیا به اولویت کشورهای جهان تبدیل شده است؟
در خیلی از کشورهای دنیا، استفاده از کیسه‌های پلاستیکی یکبار مصرف منع شده است که مشهورترین آنها کنیا است که استفاده از این کیسه‌ها در آنجا کاملا ممنوع است و محدودیت‌های دیگری برای سایر انواع پلاستیک وجود دارد.
قوانین زیادی در کشورهای مختلف جهان برای کاهش مصرف پلاستیک و کیسه‌های پلاستیکی تصویب شده است که البته هر کشور در نوع محدودیت و شیوه اجرا و میزان اجرا متفاوت است. ترکیبات شیمیایی پلاستیک‌ها متفاوت است و کشورها هر کدام ترکیبات خاصی را ممنوع کرده‌اند و برای رسیدن با اهداف تصویب شده، زمان بندی یا درصد مشخصی را هم اعلام کرده‌اند که در حال پیشرفت است.
اتفاق رایج دیگر در جهان، رایگان نبودن کیسه‌های یکبار مصرف پلاستیکی در بسیاری از کشورهای جهان است. مبلغ دریافتی زیاد نیست ولی به هر حال از افراد دریافت می‌شود که نشانه عدم تشویق استفاده از کیسه‌های پلاستیکی است.
مدل دیگری که در برخی از کشورهای دیگر رواج دارد، ارائه یک کیسه خرید پلاستیکی بسیار محکم و بزرگ در خرید اول با قیمت مناسب است که بیشتر در فروشگاه‌های زنجیره‌ای اجرا می‌شود که برای مدت طولانی قابل استفاده است و قابلیت تا شدن و حمل راحت را دارد.
در ایران شاید عادی نباشد اما در کشورهای دیگر مخصوصا کشورهای اروپایی به همراه بردن کیسه خرید عادی است و وزن این کیسه‌ها هم مشخص است و مسوول صندوق هنگام حساب کردن کالاهای وزنی، وزن کیسه را از وزن کالا کم می‌کند و امری مرسوم است.
تجربه دیگری در ایران هنوز خیلی جدید است، فروشگاه‌های زنجیره‌ای خرید کالاهای فله‌ای است که شما می‌توانید انواع و اقسام کالاها را از روغن و ماکارونی تا شوینده و لوازم بهداشتی به صورت فله و با ظرف خودتان خرید کنید که این فروشگاه‌ها به پسماند صفر Zero Waste مشهور هستند.
در ایران چه فعالیت‌هایی برای کاهش مصرف پلاستیک صورت گرفته است؟
قدم‌های کوچکی نیز در ایران برای کاهش مصرف پلاستیک برداشته شده است، برندی به نام فیکا در محصولات آرایشی و بهداشتی، فعال شده است و تولید زباله‌های پلاستیکی را به‌شدت کاهش داده است. این برند یا از شیشه یا از چوب برای محصولات خود استفاده می‌کند که آلودگی کمتری دارند و راحت‌تر تجزیه می‌شوند.
برخی کسب و کارهای محلی هم به سمت تولید کیسه‌های جایگزین کیسه‌های پلاستیکی رفته‌اند که یکی از آنها روستاتیش است و برندهای دیگری هم هستند که محصولاتی برای جایگزینی تولید کرده‌اند و قدم‌هایی برای کاهش مصرف پلاستیک برداشته‌اند.
آیا پلاستیک واقعا قابل جایگزینی هست؟
قرار نیست پلاستیک را به طور کامل حذف کنیم بلکه هدف این است که به سمت تغییر ذهنیت و رفتار آدم‌ها و مجموعه‌ها پیش برویم. یعنی طراحان محصول به سمتی حرکت کنند که استفاده از پلاستیک کمتر شود و جایگزین‌های مناسبی برای آن عرضه شود، کل چرخه تولید و عرضه باید اصلاح شود که این با تغییر ساختار ذهنی اتفاق می‌افتد.
از سوی دیگر محصولات جایگزینی نیز برای پلاستیک وجود دارند، مثلا به جای لیوان‌های یکبار مصرف پلاستیکی، می‌توان از انواع لیوان‌های ساخته شده از پسماند قهوه استفاده کرد که بسیار مقاوم و مناسب هستند. یا اگر چرم گیاهی ساخته شده است که در مقابل آب و مایعات مقاوم است، امکان ساخت جایگزین‌های غیرپلاستیکی برای حمل مایعات نیز که بعدا تجزیه شوند، وجود دارد.
چاره الان ما این است که مدل مصرف‌مان را به عنوان یک شهروند عوض کنیم و کمک این سبک زندگی را بپذیریم. مثالی که در این زمینه می‌توان زد، استفاده از قرص یا مایع فشرده برای محصولات شوینده به جای خرید مایع است که در محفظه‌هایی قرار گرفته و بعد از ترکیب با آب، استفاده می‌شوند و بدین ترتیب پلاستیک در شوینده‌ها کمتر مصرف می‌شود.
از سوی دیگر بسته‌بندی باید با محتوا همراه باشد. مثلا برخی بسته‌بندی‌ها با پوست موز یا پوست ذرت انجام می‌شود که به مواد موجود در آن محل بستگی دارد. لازم نیست چیزی ساخته شود که برای طولانی مدت جایگزین پلاستیک شود مثل ظرف حامل مایعات لازم نیست به مدت طولانی برای حمل مایع مقاومت داشته باشد بلکه برای همان زمانی که مورد نیاز است، باید کارکرد داشته باشد.
این مهم است که بدانیم لازم به جایگزینی موادی کاملا مشابه با پلاستیک نیستیم بلکه باید چیزی استفاده شود که برای آن نیاز در آن بازه زمانی مورد نیاز، کافی باشد.
این کنش‌های فردی و جمعی چه اثراتی در جامعه داشته و دارند؟
پاسخ به این سوال ساده نیست، زیرا کنش‌های اینچنینی تنوع زیادی دارد. مسلم است که با تعداد کم افرادي که از کیسه پلاستیکی استفاده نمی‌کنند، اتفاق خاصی نمی‌افتد اما اگر همین تعداد زیاد شود و تلاش‌های آنها ترویجی شود، وارد چرخه تکرار شونده می‌شود و تاثیرگذار است. اما همین میزان باید وارد سطوح تصمیم‌گیر سیاسی شود که موثر واقع شود و واقعیت این است که در این سطوح، کشور ما ضعیف است و بیشتر سطوح پایین‌تر را شامل می‌شود.
در حال حاضر شاهد اقدام‌های فردی و سازمانی خُرد هستیم که شامل شیوه تولید محصول، نوع استفاده از منابع و روش‌های توزیع می‌شود یا اینکه افرادی پلاستیک‌ها را از محیط‌زیست جمع می‌کنند یا در شبکه‌های اجتماعی شاهد فعالیت افرادی هستیم که سبک زندگی کم زباله دارند که عمدتا شامل حذف پلاستیک می‌شود.
در سال‌های گذشته وقتی به فروشگاهی می‌رفتیم و پلاستیک نمی‌گرفتیم، با اصرار فروشندگان برای گرفتن پلاستیک روبه‌رو می‌شدیم و تصوری از اینکه به خاطر محیط‌زیست، پلاستیک یکبار مصرف نگیریم، وجود نداشت و معنای این کار درک نمی‌شد. اما وضع تغییر کرده است و بارها شاهد این بوده‌ام که وقتی پلاستیک نمی‌گیرم، می‌گویند پس شما هم از این محیط‌زیستی‌ها هستید یا در مواردی شاهد این بودم که خریداران دیگران تشویق شده و سوال می‌‌پرسند و می‌گویند این کیسه‌های جایگزین پلاستیک را از کجا می‌شود تغییر کرد که این مساله به خاطر تغییر ذهنیت و آشنایی با این مساله اتفاق افتاده است.
فضا نسبت به گذشته کاملا تغییر کرده است و آدم‌ها حالا می‌فهمند که چرا پلاستیک نمی‌خواهیم و آن را درک می‌کنند و اگر بتوانند، همراه می‌شوند. اما واقعیت این است که تا این تغییرات در سطح کلان وارد نشود و سیاست‌گذاران را تحت تاثیر قرار ندهد، با سرعت کمی پیش خواهد رفت. البته این روندی است که در کشورهای دیگر هم اتفاق افتاده و جواب داده است. کنش‌های جمعی در کشورهای دیگر برای حذف پلاستیک شکل گرفته که موثر بوده‌اند و امیدواریم در ایران هم چنین اتفاقی بیفتد .