به بهانه هفتادمين سالگرد رضا محجوبي
بداهه‌نوازِ چيره‌دست و خلاق
مهرداد فاطمي
رضا محجوبي در سال ۱۲۷۷ در تهران متولد شد. او و مرتضي‌خان فرزندان عباسعلي ناظر شجاع‌السطنه، داماد ناصرالدين شاه و شوهر اول تاج‌السلطنه بودند. رضا محجوبي ويولن را با حسين هنگ‌آفرين شروع كرد و مدتي هم با ابراهيم آژنگ كار كرد و چون مايل بود موسيقي را از راه گوش فرا گيرد به كلاس حسين خان اسماعيل‌زاده نيز رفت.
رضا محجوبي در سال ١٣٠٢ اولين كلاس خود را در لاله‌زار يك روز مردانه و يك روز زنانه تشكيل داد، مجيد وفادار مبصر كلاس مردانه و بتول خانم مبصر كلاس زنانه‌اش بودند؛ مجيد وفادار، روح‌الله خالقي و دكتر حسن فرشاد همگي مدت‌ها از محضر رضا محجوبي استفاده كردند. رضا محجوبي به دليل كثرت كار و كمي خواب و از سوي ديگر افراط در مكيفات مزاج به سوي جنون كشيده شد به‌طوري كه از قول خودش در منابع آمده است كه يك روز صبح كه از خواب بيدار شده، حالتي غيرعادي در خود احساس كرد و اعضاي بدن خود را فلج يافت و بدون اطلاع خواهر و برادرش پياده رهسپار شاه عبدالعظيم شد و سه روز در كوچه‌هاي حرم مي‌گشت. آشنايان او را با لباس‌هاي ژنده و سر و روي آشفته پيدا كردند بعد از اين جريان ۷ ماه در بيمارستان رواني بستري شد. طبق روايت خودش تنها تسلي او در آنجا يعني بيمارستان رواني، سازش ويولن بوده است و كاركنان و بيماران آنجا از صداي ساز او منقلب مي‌شدند و گريه مي‌كردند. بايد خاطرنشان كرد كه مردم آن دوره و هنرمندان و حتي نزديكان رضا محجوبي توهمات‌شان نسبت به روان‌پريشي او آن‌طور كه بايد و شايد لزوما درست و علمي نبود، شايد حقيقت اين است كه او اين نقش دردناك را در كمال ضرورت فطري و با آگاهي كامل براي خويش انتخاب كرده بود. از ويژگي‌هاي رفتاري و خلقيات او كه ياد مي‌شود بيشتر به نداشتن حسد و بخل به ديگر هنرمندان تاكيد مي‌شود، او به همه احترام مي‌گذاشت و نسبت به مال دنيا هم بي‌اعتنا بود و به دوستان و فقرا كمك مي‌كرد و بسيار بخشنده بود.رضا محجوبي گذشته از جنبه فني ساز در پنجه خود، سحر و افسوني داشت كه شنونده از خود بي‌خود مي‌شد و باعث اين حس و احوالات، در واقع ذوق و استعداد و هنر ذاتي او بود كه تنها بر تكنيك اصرار نداشت، بلكه از دل مي‌زد كه اثر احوال دروني و سوز و دل آشفتگي اين هنرمند بود.
برجسته‌ترين موضوع در هنر رضا محجوبي را خلاقيت جوشان او دانسته‌اند؛ او هيچ‌گاه نغمه‌اي را دوبار ننواخت. قدرت او در چهار مضراب و خلق آن قابل توجه بود، چهار مضراب‌هاي او به سبك قدما، كوتاه و داراي ريتم‌هاي محرك و تند هستند. او بداهه‌نوازي، پرقدرت در موسيقي ايران به شمار مي‌رفت و بايد در اينجا تاكيد كرد كه بداهه‌نوازي به معناي صحيح و عالي خاص كساني است كه به درجه استادي برسند. نكته ديگر در ساز رضا محجوبي كوك مخصوص ساز او بود و كوك‌هاي جديدي ابداع كرد كه در نوع خود قابل تامل و مهم است.
رضا محجوبي شايد از اولين كساني به شمار رود كه بنا به نيازهاي حسي و روحي خويش و مقتضاي زمان، تا جايي كه صلاح ديد از روش پشتيبان عدول و شيوه‌اي اختيار كرد كه اكنون نزد اهل فن به شيرين‌نوازي معروف است. در اين شيوه مختصات اصلي و نوازندگي مورد تغييراتي چند قرار گرفته است. تندي و كندي ريتم، درستي اجراي جملات، رعايت مسائل فني از قبيل ريزنوازي‌ها، تكيه‌ها و تحريرهاي مخصوص و توالي گوشه‌ها و بيان احساسات با توسل به شيوه‌هاي جديد از ديگر ويژگي‌هاي نوازندگي اين هنرمند كم‌نظير بود. اين آهنگساز و نوازنده ويولن ايراني در ۵۶ سالگي به دليل بيماري ذات‌الريه از دنيا رفت و در مجاور ظهيرالدوله به خاك سپرده شد.
نوازنده ويولن