سيما پروانه‌گهر
وقتي روز 23 تيرماه سال جاري بيژن عبدالكريمي در گفت‌وگويي با روزنامه اعتماد، رياست‌جمهوري مسعود پزشكيان را «آخرين سنگر و فرصت» خواند، بسياري اين برداشت و صحبت را پروپاگانداي نيروهاي نزديك به اصلاح‌طلب درباره پيروزي پزشكيان خواندند. درست مثل واكنشي به صحبت‌هاي آذر منصوري، رييس جبهه اصلاحات در ايام رقابت‌هاي انتخاباتي داشتند وقتي كه گفت: «پزشكيان آخرين فرصتي است كه مي‌تواند به اصلاح مسير حكمراني كمك كند.»
با اين وجود صحبت‌هاي محمدرضا باهنر، دبيركل جبهه پيروان خط امام و رهبري به‌رغم همه فعل و انفعالات در اردوگاه اصولگرا هنوز جزو اصيل‌ترين شمايل‌هاي اصولگرايي شناخته مي‌شود، در نوع خود قابل توجه است.
ششم مرداد باهنر در گفت‌وگويي با خبرآنلاين در پاسخ به سوالي حول محور اين ديدگاه كه آيا مسعود پزشكيان آخرين شانس است، فراتر از نگاه‌هاي قبلي نكته مهمي را خطاب به ساختار حكمراني و البته دولت مسعود پزشكيان مطرح كرده است: «من مي‌گويم فقط دولت پزشكيان نيست. هر كس كه راي آورده بود آخرين شانس بود. ما در موقعيتي هستيم كه در ساحت اقتصاد، سياست، فرهنگ و ديپلماسي بايد تجديدنظرهاي جدي كنيم و يك جراحي‌هاي جدي ايجاد كنيم تا بتوانيم از اين گردنه عبور كنيم. البته نااميد و نگران نيستيم. ولي بايد يكسري كارهاي مثبتي كه زمين مانده انجام دهيم.»
از امروز صبح- 8 مرداد 1403- بعد از تنفيذ روز گذشته مسعود پزشكيان به عنوان رييس‌جمهوري، عمر رياست‌جمهوري و دولت مسعود پزشكيان آغاز شد. اين نخستن صبحي است كه پزشكيان به عنوان رييس‌جمهور آغاز كرده است. آغاز دوراني كه به تعبير و تفسير مردان و زنان سياست آخرين سنگر و فرصت است، اما گره‌هاي بي‌شماري را نيز در دل خود دارد. صبحي با چالش‌هاي جدي پيش روي دولت چهاردهم و البته رييس آن.
چالش‌هاي پزشكيان؛ از رييس دولت تا رييس‌جمهور
شايد اصلي‌ترين چالش پيش روي مسعود پزشكيان موضوعات فعلي اجتماعي و مسائلي باشد كه حساسيت‌هاي اجتماعي را در پي دارد. اين حساسيت‌ها دوسويه است به اين معني كه راي‌دهندگان به پزشكيان- و حتي كساني كه در انتخابات شركت نكردند- مطالباتي از قبيل لغو مصوبه حجاب و رفع فيلترينگ و مقابله با روند رو به رشد اين موضوع از طريق قوانين مجلس و مصوبات شوراي عالي فضاي مجازي را دارند حال آنكه در طرف مقابل جريان سياسي و هواداران آنها هر اندازه اقليت به شدت پيگيري جدي‌تر شدن اين موضوعات و اعمال محدوديت‌هاي بيشتر در اين زمينه را دارند.
پزشكيان در ايام رقابت‌هاي انتخاباتي حضور گشت‌هاي مربوط به حجاب در خيابان‌ها موسوم به طرح نور را، طرح تاريكي خواند و بارها در صحبت‌هاي خود از برخوردهاي سلبي و غيرفرهنگي با موضوع حجاب مخالفت كرد. او پيش از اين بارها در مجلس قبل نسبت به لايحه حجاب، روند بررسي آن در مجلس يازدهم و محتواي آن انتقاد كرده بود.
اين در شرايطي است كه حالا او در قامت رييس‌جمهور از امروز در عرصه عملي برخورد با اين مساله قرار گرفته است. اين در حالي است كه هم موضوع حجاب و نحوه مقابله با آنچه بي‌حجابي در جامعه خوانده مي‌شود در انحصار كامل دولت نيست و هم دولت فعلي و رييس آن با مجلسي مصر و پيگيري براي اجرايي شدن مصوبه مجلس قبلي روبهرو است.
پزشكيان البته اختيار قانوني براي ارايه لايحه جديد يا عدم ابلاغ مصوبه حجاب بعد از تاييد نهايي آن توسط شوراي نگهبان را دارد، اما در مقابل قانون ظرفيت‌هايي را براي مقابله با اين تصميم او در نظر گرفته است. نخست اينكه مجلس مي‌تواند لايحه جديد را با تاخير بررسي يا از اساس با بررسي‌هاي مكرر زمين‌گير و در عمل از دستوركار خارج كند يا در صورتي كه پزشكيان تصميم به عدم ابلاغ مصوبه حجاب مصوب در مجلس قبلي بگيرد، رييس مجلس از اختيار خود براي ابلاغ مصوبات در راستاي اجراي آن استفاده كند. اين موضوع در دولت حسن روحاني و مجلس يازدهم نيز مسبوق به سابقه است، زماني كه حسن روحاني در قامت رييس دولت دوازدهم از ابلاغ مصوبه و قانون «قانون راهبردي و كاهش تحريم‌ها» سر باز زد، محمدباقر قاليباف در كسوت رييس مجلس با استفاده از اختيار قانوني خود اين مصوبه را براي اجرا ابلاغ كرد. نمي‌توان بر تفاوت‌هاي محمدباقر قاليبافي كه در صندلي رياست مجلس يازدهم تكيه زده بود و قاليبافي كه امروز بر صندلي رياست مجلس دوازدهم تكيه زده گذشت و انتظار مي‌رود بر اساس تجربه زيسته 4 سال گذشته بين قاليباف و نيروهاي پايداري و چهره‌هاي جديدتر در عرصه اصولگرا قاليباف مسير ديگري در مديريت مجلس در پيش بگيرد، اما در نهايت اين اختيار در موضوع حجاب و ديگر مصوبات در دستان قاليباف است.
ابلاغ اين مصوبه، عدم توافق دولت پزشكيان و مجلس اصولگراي دوازدهم بر سر مساله حجاب و البته فشارهاي خارج از مجلس و دولت درباره تصميم نهايي در اين حوزه مي‌توان تنشي سريع‌الموعود براي دولت پزشكيان باشد. تنشي كه شايد پزشكيان بتواند با اتاق‌هاي توافق پشت درهاي بسته درباره آن امتياز بدهد و بگيرد و از توسعه شعاع آن جلوگيري كند.
فراموش نكنيم يكي از موضوعاتي كه با موج رسانه‌اي در ايام انتخابات رياست‌جمهوري مواجه شد تصميمي بود كه پزشكيان در اين باره داد. وقتي حسين جنتي، شاعر در شبكه اجتماعي ايكس خطاب به پزشكيان نوشت كه براي راي دادن سه تضمين شامل «جمع‌آوري گشت ارشاد »، « برداشتن فيلترينگ شبكه‌هاي اجتماعي» و «افشاي هر فشاري به دولت براي ايستادن مقابلِ خواست مردم» را مي‌خواهند و گفت كه «اگر آقايان پزشكيان، ظريف و جهرمي زير اين نوشته را امضا كنند و انگشت بزنند من راي مي‌دهم».
اين توييت جنتي با پاسخ و واكنش پزشكيان رو به رو شد و نوشت: « تضمين مي‌دهم كه تمام دولت در برابر گشت‌هاي اجباري، فيلتر كردن و فيلترشكن بازي و فشارهاي بيروني در همه جلسات و تمام قد بايستم.»
بنابراين ترديدي نيست كه در اين شرايط پزشكيان بر سر يك دوراهي در دو نقش خواهد بود، دو نقشي كه در ظاهر و از نظر اختيارات قانوني برخاسته از يك جايگاه است اما در عرصه اجتماعي و سياسي بار سياسي متفاوتي را براي پزشكيان ايجاد مي‌كند؛ دوراهي رييس دولت بودن يا رييس‌جمهور بودن.
اين مساله بزنگاهي حساس براي مديريت بين اين دو نقش است. پيگيري مطالبات مردمي و راي‌دهندگان درباره مديريت و حذف برخي موضوعات مثل گشت ارشاد يا گردن نهادن به اجبارهاي ساختاري جايگاهي رييس دولت. موضوعي كه در حوزه فيلترينگ نيز براي او قابل تكرار است.
در نخستين جلسات جدي برگزار شده در مجلس دوازدهم نخستين تنش‌هاي مربوط به موضوع تصميم‌گيري قانوني در حوزه فيلترينگ رخ داد. وقتي برخي نمايندگان از عدم اعلام وصول طرحي براي برخورد با فيلترينگ انتقاد كردند. سيبل انتقادات به سمت محمد باقر قاليباف در جايگاه رياست مجلس بود. در اين شرايط نيز پزشكيان با مجلسي رو به رو است كه مي‌تواند مانع از تحقق وعده دولت چهاردهم در حوزه رفع - هر اندازه- فيلترينگ باشد و خارج از مجلس نيز با شوراي عالي فضاي مجازي كه مطابق تفسير قانون اساسي اختيار قانونگذاري دارد و از اساس در مقابل دولت نيز پاسخگويي و انعطافي از خود نشان نمي‌دهد.
غلامحسين كرباسچي، فعال سياسي اصلاح‌طلب اخيرا در گفت‌وگويي با پايگاه خبري جماران « اولين و راحت‌ترين مساله » پزشكيان را « مساله رفع فيلترينگ» خوانده و خواستار ايستادگي دولت و وزير ارتباطات پزشكيان درباره رفع فيلترينگ شده است.
او در اين باره گفته است: « رفع فيلترينگ قدم اول است. وزير مربوطه يك كلمه بگويد كه من اين كار را نمي‌كنم، هر اتفاقي هم خواست بيفتد. قبلا گفته بودند كه وزيري كه اين كار را نمي‌كرده، براي وي پرونده درست مي‌كنند؛ خب نكند آخرش چه مي‌شود؟ پس قدم اول رفع فيلترينگ است، البته اقدامات ديگري هم موجود است، اما اين مساله ساده‌اي است؛ مردم گرفتاري و مشكلات اقتصادي دارند، اما از طرف ديگر هزينه فيلترشكن هم براي آنها بار شده و مشكلاتي براي كسب و كار و زندگي مردم ايجاد كرده است» با اين وجود به نظر نمي‌رسد كار به همين راحتي باشد!. فراموش نكنيم وزير ارتباطات دولت حسن روحاني، محمد جواد آذري جهرمي به دليل استنكاف از ابلاغ فيلترينگ اينستاگرام پايش به دادستاني هم باز شد.
در مقابل اما نبايد فراموش كرد كه پزشكيان براي اجراي اين اهداف و ايستادگي در مقابل فشارها از يك حمايت اجتماعي و ايستادگي بدنه راي خود برخوردار است. اين امتياز نبايد توسط دولت چهاردهم و رييس آن كوچك شمرده شود.
پزشكيان در مقابله با اين چالش ابزارهاي ديگري به جز حمايت‌هاي اجتماعي را نيز در دست دارد. عليرضا بزرگمهري، كارشناس تحول ديجيتال و اينترنت اخيرا در گفت‌وگويي درباره اين اختيارات و ابزارها گفته است: «بايد وضعيت اينترنت را همانطور كه در وعده‌هاي انتخاباتي ايشان بود، به وضعيت قبل از بحران برگردانند. تركيب شوراي عالي فضاي مجازي و ۶ وزير، اين كار را ممكن مي‌كند. دومين گام پزشكيان انتخاب يك وزير ارتباطاتي است كه به كلمه ارتباطات اعتقاد داشته باشد و متخصص قطع ارتباطات نباشد. اين دو كار مي‌تواند يك هيجان عمومي در صنعت فناوري اطلاعات و كل جامعه ايجاد كند. موضوعات مربوط به دانش بنيان‌ها، مشاركت بخش خصوصي در قانونگذاري و كاهش تصدي بخش‌هاي خصولتي و دولتي، مي‌تواند از مهم‌ترين برنامه‌هاي ايشان باشد كه با طرز نگرش‌شان هم هماهنگ است».
احياي مذاكرات برجام؛ هفت‌خوان رستم پزشكيان
دومين چالشي كه پزشكيان در حوزه تصميم‌گيري و قوانين با آن رو به رو است به روز رساني مذاكرات احياي برجام» است. در كنار مساله حجاب و فيلترينگ او در ايام رقابت‌هاي انتخاباتي به‌شدت از سياست خارجي ايران در سال‌هاي اخير و نحوه مذاكرات برجام انتقاد كرد. بنابراين تغيير رويه‌هاي فعلي موضوعي است كه نه فقط به عنوان تحقق شعار كه به عنوان مطالبه راي‌دهندگان به پزشكيان مطرح است. كما اينكه بخش زيادي از كساني كه از اساس در انتخابات شركت نكرده‌اند نيز در اعتراض و نقد به اين دست از سياست‌ها عدم مشاركت در انتخابات را به نوعي ابزار اعتراضي قرار داده و قطعا از چنين تصميمي در بدنه جامعه استقبال مي‌كنند.
در اين بين مسعود پزشكيان باز هم در نخستين مانع با رويكردها و رفتارهاي بخشي از جريان اصولگرايي مواجه است كه به‌شدت با مذاكرات با غرب مخالف هستند و اگرچه در دولت ابراهيم رييسي پيشبرد احكام توسط او و دولتش در زمينه احياي برجام را تاييد مي‌كردند اما بدون شك حالا دوباره به دليل رقابت و مواضعي كه نسبت به دولت جديد دارند احتمالا مسير مخالفت با هرگونه احياي مذاكرات را در پيش مي‌گيرند چرا كه با سكاندار جديد مشكل دارند. فارغ از داستان قديمي كه «دستاورد احياي برجام به نام چه كسي و گروهي ثبت شود» اين جريان در مجلس و خارج از مجلس پايگاه‌هايي دارند كه مي‌توانند دوباره غائله مخالفت با مذاكرات و برجام را همچون تجربه دولت روحاني تكرار كنند.
در اين زمينه دولت پزشكيان با مقوله «تندروها» روبهرو است، كما اينكه اين جماعت كه نه شناسنامه سياسي مشخصي دارند و نه بعضا خط و ربط دقيق حزبي و جرياني آنها مشخص است و به صورت كلي در دولت‌هاي مخالف به خصوص دولت‌هايي با رگ و ريشه غيراصولگرايي به عنوان تندروها شناخته مي‌شوند. نام و نشان مشخصي ندارند و در ادبيات اكثر روساي جمهور قبلي، به خصوص ادبيات حسن روحاني با يك عبارت كوتاه از آنها ياد مي‌شود: «آنها كه نگذاشتند.»
جرياني كه از آنها تحت عنوان «تندروها» ياد مي‌شود عموما كنش و واكنش‌هايي در قبال چهره‌ها و اشخاص و جريان‌هاي سياسي دارند، به اين معني كه يك ايدئولوژي و مختصات ثابت سياسي در كنش و واكنش‌هاي خود ندارند و اصولا بر اساس اصولي مبهم با تخريب سياسي و رسانه‌اي عليه افراد و جريان‌ها و دولت‌ها مي‌شورند . براي مثال، آنها در سال گذشته براي ايجاد امكان خريد و فروش تسليحات از سوي ايران جشن مي‌گرفتند اما نمي‌گفتند اين امكان به خاطر برجام، قطعنامه ۲۲۳۱ و لغو تحريم‌هاي سازمان ملل متحد است.
منصور حقيقت‌پور، نماينده مجلس و مشاور علي لاريجاني در دوران رياست در مجلس دهم سال گذشته در گفت‌وگويي با اعتمادآنلاين در تشريح اين جريان گفت: « ما در داخل اصولگرايي جريان تندي داريم كه آن جريانِ تند ابتدا آقاي هاشمي را از سر راه برداشته است. مگر اعتباري براي بزرگان ما قائل بودند؟اين جريان كه خودش را حق مي‌پندارد و خودش را ولايي مي‌پندارد. بقيه يا فتنه‌گرند يا جاسوسند يا ساكتِ فتنه‌اند يا افراد ديگر».
اين جريان پيدا و پنهان مي‌تواند دست اندازهاي مسير مسعود پزشكيان باشد. دست‌اندازهايي كه مي‌توانند هر 9 روز يك بحران ايجاد كنند يا به قول اسحاق جهانگيري دست بسته دولت را به تغيير «منشي دفتر» تنزل دهند.
اقتصاد و تورم؛ به خاطر يك مشت دلار
در هم تنيدگي سياست خارجي و اقتصاد در ايران موضوع تازه‌اي نيست با اين وجود سايه سياست به اندازهاي بر روي اقتصاد گسترده شده است كه بعضا حتي برخي چهره‌هاي سياسي با چشم بر بستن بر واقعيت و ريشه اقتصاد در سياسي «وضعيت اقتصادي را بي‌غيرتي »خواندند فارغ از اينكه به واقع يك اقتصاد تحريمي و تورم بالاي 40 درصد در دولت مطلوب آنها واقعيت‌هاي ديگري را بيان كرد.
در شرايط فعلي مشكلات و مصائب زنده كردن دوباره برجام، دور زدن تحريم‌ها و مشكلات ارتباط با بانك‌هاي جهاني (اف‌اي‌تي‌اف) سه‌گانه مشكلات دولت جديد براي رونق دادن به اقتصاد ايران است. در كنار اين فكري به حال ناترازي اقتصاد ايران بايد بشود كه باعث گسترش فقرو نابرابري اجتماعي درجامعه شده است .
سعيد ليلاز، استاد اقتصاد پيش از برگزاري انتخابات رياست‌جمهوري در گفت‌وگو با پايگاه خبري اكوايران گفته بود كه از اساس تاييد صلاحيت مسعود پزشكيان به خاطر «حل ناترازي‌هاي وحشتناك اقتصاد ايران» است.
او همچنين تاكيد كرده بود كه براي رفع مشكلات اقتصادي به يك دولت با مشروعيت حداكثري نياز است و روي كار آمدن دولتي ترجيحا اصلاح‌طلب، زمينه بهتري براي حل مشكلات اقتصادي را مي‌تواند فراهم مي‌كند.
بر اساس داده‌هاي رسمي مركز آمار، قيمت كالاهاي اساسي از مرداد ۱۴۰۰ تا پايان ارديبهشت ۱۴۰۲ بين ۱۲۵ تا ۳۴۰ درصد رشد داشته است و بيشترين افزايش را نيز گوشت قرمز با جهش از ۱۴۱ هزار تومان به ۶۱۸ هزار تومان (گراني ۳۳۸ درصدي) به خود اختصاص داده است. علاوه بر اين قيمت مسكن در دوران دولت سيزدهم ۱۷۵ درصد رشد داشته است. به همه اينها اخبار پيدا و پنهان تلاش‌هاي دولت سيزدهم براي حل مساله FATF را نيز اضافه كنيم.
پزشكيان در ايام رقابت‌هاي انتخاباتي بارها تلويحا تاكيدكرد كه قائل به تلاش براي رفع تحريم‌ها، پذيرش FATF به صورت كامل و بهره‌مند شدن ايران از مزاياي تجارت جهاني است. ترديدي نيست كه حل اين مشكلات نيازمند مذاكره و تبادل امتياز است . مسيري كه شايد خارج از مبادي رسمي قانوني بين دولت و مجلس و مجمع تشخيص بايد طي شود. مسيري از مذاكرات پنهاني اما نتيجه بخش.
حوزه نفت نيز براي دولت جديد خالي از چالش نيست. پايگاه خبري انرژي پرس اخيرا در گزارشي به اين چالش‌ها پرداخته و تاكيد كرده است كه نخستين چالش صادرات نفت ايران، افزايش مصرف داخلي و كاهش ظرفيت صادراتي باشد چرا كه در دو دهه گذشته مصرف انرژي در ايران افزايش يافته است. براي نمونه، از سال ۲۰۰۰ تا ۲۰۰۸ بيشترين رشد تقاضا در بين انواع حامل‌هاي انرژي در بخش گاز طبيعي با نرخ افزايش سالانه ۱۰.۷ درصد مشاهده شده است. در اين ميان اقتصاد رو به رشد، يارانه‌هاي پرداختي دولت در بخش انرژي، سيستم حمل و نقل ناكافي همراه با عوامل ديگر در نبود سيستم كنترلي موثر، منجر به افزايش سالانه ۵.۷ درصدي نفت خام ايران شده است.
بايد توجه داشت كه ظرفيت صادرات نفت از تفاوت بين توليد و مصرف داخلي شكل مي‌گيرد و ظرفيت عملي صادرات تابعي از ظرفيت عرضه هر كشور و تقاضاي بازار بين‌المللي مي‌شود. اما به عنوان يك پيش فرض، صادرات نفت ايران تنها تابعي از ظرفيت صادرات است. بر اساس پيش بيني‌هاي بلندمدت بازار جهاني نفت، تقاضاي جهاني ۱۰۵.۹ ميليون بشكه در روز براي نفت خام در سال ۲۰۳۰ وجود خواهد داشت.
دولت ايران علاوه بر تلاش براي كنترل تقاضاي داخلي براي نفت خام، بايد توليد نفت خود را بهبود بخشد تا درآمدهاي قابل اعتمادي را در آينده به دست آورد. براي اين منظور بايد سه ورودي اصلي منابع مالي، فناوري و توانايي مديريت پروژه‌ها ارايه شود. به باور برخي از كارشناسان، شكي نيست كه فناوري و مديريت بومي در ايران توان مقابله با ضرورت‌هاي اين پروژه‌ها را ندارد و چاره‌اي جز بهره‌گيري از فرصت‌هاي همكاري موجود نيست.
جنبه ديگري كه اقتصاد ايران و البته دولت پزشكيان با آن روبه‌روست قدرت قشري از ذي‌نفعان از تحريم‌ها است كه معروف به «كاسبان تحريم» شناخته مي‌شوند. گروهي كه مقابله با آنها كار ساده‌اي نيست و حتي شيخ ديپلمات نيز هنوز دل خوني از آنها دارد .
چالش‌هاي دولت پزشكيان در حوزه‌هاي مختلف البته فراتر از اين مسائل است. برخي از اين مسائل در كوتاه‌مدت تنش‌هاي خود را بروز خواهد دارد و برخي ديگر نيز در بازه زماني طولاني‌تر. با اين وجود مسعود پزشكيان در مناظره‌ها بارها تاكيد كرده كه «صادق» است و به مردم «دروغ» نخواهد گفت: « از زمان كودكي هيچ‌وقت طرف قدرت نبودم و طرف مظلوم قرار داشتم .»
صبح بخير آقاي پزشكيان؛ به نظر مي‌رسد چالش نخست شما عمل به اين وعده اخلاقي باشد.