وابستگي 5 حوزه دريايي به ژئوپليتيك ايران
محمد مهدي كريمي‌قهي
موقعيت جغرافيايي ايران به گونه‌اي است كه مي‌تواند اتصال بين 5 حوزه دريايي از جمله خليج فارس، درياي عمان، درياي خزر، درياي سياه و درياي مديترانه را فراهم كند.
اين موقعيت خاص، دشمنان كشور را به تكاپو انداخته است كه راه دسترسي ايران به حوضه‌هاي دريايي را مسدود يا با اختلال مواجه كنند. تنش‌هاي ژئوپليتيكي در قفقاز و ساخت پايگاه امريكايي التنف در سوريه براي مسدود كردن جاده دسترسي به درياي مديترانه، دلالت‌هايي بر اين موضوع هستند.
هر‌چند كه غفلت دستگاه‌هاي كشور در بهره‌برداري از اين موقعيت و ايجاد دسترسي اين كشورها به آب‌هاي بين‌المللي بي‌تاثير نبوده است، تحولات جهاني از جمله وقوع جنگ روسيه و اوكراين، شتاب‌بخش بالفعل شدن اين فرصت بوده‌اند.
كريدورهاي عبوري از ايران در چند سال اخير رونق گرفته است، به‌طوري كه تكميل و توسعه كريدورهاي شمال - جنوب و شرق- غرب در دستور كار سياست خارجي كشور گنجانده شده است.
خطوط ريلي چابهار- زاهدان، رشت- آستارا، برقي‌سازي گرمسار- اينچه برون، راه آهن رشت- كاسپين، اتصال ريلي به كشور تركيه از طريق چشمه ثريا، ايجاد شركت لجستيكي مشترك ميان ايران و چين در سرخس و ... ، پروژه‌هايي هستند كه با جديت پيگيري مي‌شوند. اين پروژه‌ها از مهم‌ترين و اساسي‌ترين پروژه‌هاي زيرساختي كشور هستند و توسعه ترانزيت و حمل و نقل كانتينري كشور را تسهيل مي‌كنند.
يكي از پروژه‌هاي حائز اهميت كشور در راستاي انتفاع از مزاياي جغرافيايي و ترانزيت كالا، راه‌آهن رشت- كاسپين براي اتصال دو درياي واسط كريدور شمال- جنوب است. اين خط ريلي كه درياي خزر را پس از بندر اميرآباد به درياي عمان و خليج فارس متصل مي‌كند، با وعده‌هاي مكرر مسوولان و خلف وعده آنها، سرانجام در خرداد ماه سال جاري افتتاح شد.
با توجه به اينكه بنادر جنوبي كشور، بيشتر براي ورود كالاهاي اساسي مورد استفاده قرار مي‌گيرند و عمده ظرفيت آنها به اين امر تخصيص مي‌يابد، پتانسيل و دسترسي بنادر شمالي براي صادرات و ترانزيت كالا مي‌تواند مورد توجه بيشتري قرار بگيرد. اتصال ريلي كاسپين مي‌تواند مبادلات ميان كشورهاي حاشيه خزر را افزايش دهد و اتصال بدون واسطه ميان ايران و روسيه را برقرار كند.
سرزمين ايران به عنوان منطقه حائل ميان شرق و غرب و شمال و جنوب، با دسترسي گسترده به آب‌هاي گرم و بازارهاي پر تقاضاي منطقه، يكي از مستعدترين مناطق براي فعال‌سازي كريدورهاي حمل و نقلي است كه راه آهن به عنوان كارآمدترين شيوه حمل در خشكي، ابزار تحقق اين امر است.
در ضمن، ظرفيت بنادر شمالي ايران حدود 35 ميليون تن است كه در حال حاضر 7 ميليون تن (20 درصد) آن مورد استفاده قرار مي‌گيرد كه مراودات تجاري ميان كشورهاي شمالي و جنوبي ايران با اتكا به درياي خزر، مي‌تواند به افزايش ظرفيت عملياتي اين بنادر كمك كند.
ناگفته نماند كه نبايد بنادر شمالي را صرفا براي اتصال به روسيه يا كشورهاي شرق اروپا در نظر گرفت. در سال‌هاي گذشته، برگزاري نشست‌هاي مختلف با كشورهاي چين و قزاقستان به منظور افزايش مراودات تجاري از طريق كريدور تركيبي( چين/ قزاقستان/ ايران ) صورت گرفته است كه مي‌تواند كاهش هزينه و زمان براي تجار را در پي داشته باشد.
تاكنون بيش از ۱۰ هزار TEU كانتينر از چين با روش حمل و نقل تركيبي به بندر كاسپين وارد يا صادر شده است. همچنين با وجود علاقه قزاقستان و تركمنستان به همكاري در مسيرهاي عبوري از درياي خزر و منتهي به بنادر شمالي كشور، ساير كشورهاي حاشيه خزر مزيت‌هاي رقابتي را نيز ايجاد كرده‌اند. رويكرد سازمان منطقه آزاد مبني بر توسعه همكاري في‌مابين بندر كاسپين و كشتيراني درياي خزر، بايد به سمت ايجاد مزاياي رقابتي در اين دريا پيش برود.
در حال حاضر اتصال ريلي بندر اميرآباد برقرار است، لكن توفيق چنداني در ترانزيت كالا كسب نكرده است. آسيب‌شناسي اين رويه مي‌تواند در بهره‌برداري از بندر كاسپين به كار گرفته شود. با توجه به اهميت اتصال ريلي كاسپين، هنوز برنامه منسجمي براي بهره‌برداري از مزاياي اين بندر صورت نگرفته است. مثلا بندر كاسپين كه قرار است به مركز تبادل در درياي خزر تبديل شود، فاقد يدك‌كش انحصاري است. همچنين براي اپراتوري اين بندر كه نياز به ديدگاه اقتصادي و بين‌المللي دارد، تصميمي گرفته نشده است و فضاي حضور شركت‌هاي غيردولتي نيز تعيين نگرديده است.
مواردي از جمله ايجاد مزاياي قانوني و رقابتي همچون امكان ثبت، مالكيت و مشاركت سرمايه‌گذاران خارجي، وضع معافيت مالياتي بر درآمد و دارايي از تاريخ بهره‌برداري هرگونه فعاليت اقتصادي، برگزاري اجلاس اتاق‌هاي بازرگاني كشورهاي حاشيه درياي خزر و برگزاري نشست‌هاي تخصصي و مستمر ميان مديران بخش دولتي و غيردولتي فعال در بندر كاسپين، زمينه‌ساز رونق و بهره‌برداري از اين اتصال ريلي و توسعه بندر كاسپين خواهند بود كه كشور از مزاياي اقتصادي آن منتفع خواهد شد.