انديشه‌ورزي نوآور و اسلام‌شناسي عدالتخواه
محمود فاضلي
علامه محمدرضا حكيمي (۱۳۱۴-۱۴۰۰ش) مجتهد، شاعر، نويسنده آثار ديني و از باورمندان مكتب تفكيك بود. حكيمي از منتقدان فلسفه صدرايي بود و آثاري در نقد الهيات صدرايي نگاشته بود. وي با اينكه طلبه علوم ديني و مجتهد بود، ملبس به لباس روحانيت نشد.
حكيمي در 14 فروردين 1314 در محله سعدآباد شهر مشهد به دنيا آمد. پدرش، عبدالوهاب حكيمي از تاجران معروف بازار مشهد بود. وي پس از گذراندن مكتب، در 12 سالگي وارد مدرسه نواب مشهد شد. دروس سطح را در محضر اساتيدي همچون آيات شيخ هاشم و شيخ مجتبي قزويني فرا گرفت و سپس ده سال به صورت مداوم در درس خارج فقه و اصول آيت‌الله سيدمحمدهادي ميلاني شركت كرد. حكيمي مدت 12 سال از كتاب‌هاي منظومه گرفته تا كتاب‌هاي شرح «اشارات» ابن‌سينا و سپس اسفار را در حد اعلا و كامل با مقداري از علوم غريبه، نزد حاج شيخ مجتبي قزويني آموخت. وي اجازه نقل حديث را از آيات عظام آقابزرگ تهراني و شيخ آقا بزرگ از نجف دريافت كرد و لقب علامه الجليل از علامه اميني به وي رسيد.
استاد حكيمي از همان سال‌هاي نخست تحصيلي، به نوشتن روي آورد و از وقتي كه به درس اديب ثاني رفت، تا زماني كه «كفاية الاصول» را خواند، همه دروس و تقريرات آنها را نوشت. از وي كتب و آثار علمي فراواني به جاي مانده است. در شانزده سالگي در بحبوحه نهضت ملي شدن صنعت نفت، به فعاليت و مبارزه سياسي، اجتماعي روي آورد و در اين راه، در حد خود كوشش‌هايي كرد. از سال ۱۳۳۸، در محافلي كه شب‌هاي چهارشنبه براي جوانان مشهد - به نام «جلسه الغدير» - داير كرده بود، درباره «حكومت عادل» سخن مي‌گفت و از اين راه به آگاه‌سازي جامعه به ويژه نسل جوان مي‌پرداخت. اين فعاليت‌ها در زماني بود كه هنوز از مبارزات علني و انقلاب اسلامي سخني در ميان نبود، طولي نكشيد كه ايادي و عوامل رژيم، آن محفل را تعطيل كردند و او را از آن زمان تا پيروزي انقلاب اسلامي تحت نظر گرفتند.
در سال ۱۳۴۰ مقاله‌اي منتشر ساخت و در ضمن آن، مذهب تشيع را مذهبي انقلابي و مدافع محرومان معرفي كرد و اذهان را به حماسه‌هاي علوي، شورش‌هاي شيعه و فلسفه آن و معرفي مكتب اين آرمان والاي اسلام كه در آن هيچ ستم و ناهمساني در ميان توده‌ها نماند و اينكه انسان‌ها بايد آزاد باشند و آزاد بينديشند، متوجه كرد.
علامه حكيمي پس از آشنايي با نواب صفوي در مشهد مقدس تحت تاثير افكار و انديشه‌هاي او قرار گرفت و چون احتمال قوي مي‌داد كه شيوه‌اي مانند او را برخواهد گزيد، شرعا خود را مكلف به ازدواج ندانست و كارهاي سياسي و مبارزاتي را لازم‌تر تشخيص داد و چون تحت نظر ساواك بود، از تشكيل خانواده صرف‌نظر و هرگز ازدواج نكرد و به خاطر فعاليت‌هاي فرهنگي و سياسي، پوشيدن لباس روحاني را (پس از ۱۵ سال ملبس بودن) ديگر لازم ندانست.
با آنكه در دهه چهل شمسي عالمان مشهد مردم را به مراجع نجف ارجاع مي‌دادند، حكيمي هوادار آيت‌الله خميني بود و تلاش كرد كه استادش مجتبي قزويني را با خود همراه كند. در نتيجه قزويني با همراهي عده‌اي ديگر از علماي ديني مشهد به قم رفته و با آيت‌الله خميني ديدار كردند.
حكيمي چندين بار در شهرهاي مختلف از جمله تهران، رشت، خوي، سلماس، مرند و اروميه بازداشت و زنداني شد و زماني هم كه به تهران مهاجرت كرده بود بهطور مكرر به ساواك احضار و تهديد مي‌شد. وي با علي شريعتي نيز از مشهد و در كانون حقايق اسلامي آشنا شده و با او ارتباط گسترده‌اي داشت.
در خردادماه ۱۳۴۵ به تهران مهاجرت كرد. در تهران به محافل فرهنگي و روشنفكري متفاوت كه آن روزها قله‌هاي روشنفكري ايران محسوب مي‌شد، پا نهاد. به برخي موسسات فرهنگي - سياسي وارد شد و در چند حوزه مهم مطبوعاتي، فكري و فرهنگي كه در آن دوران با نام‌ها و هدف‌هاي مختلف كار مي‌كردند و تاثيرگذار بودند، نفوذ داشت و با افراد و گروه‌هايي از طيف‌هاي مختلف علمي، هنري، ادبي، دانشگاهي و مردمي نزديك شد و در پاسداشت فكر ديني و معارف اسلامي و حقايق شيعي و تبيين مباني انقلابي، با قلم و سخن اداي وظيفه مي‌كرد و در فرصت‌هاي مناسب، تعالي انديشه اسلامي را روشن مي‌ساخت تا جايي كه شهيد مطهري اين روش را مثبت تلقي كرد و ترك آن را حرام شمرد. شهيد مطهري از طريق حكيمي با برخي افراد و محافل روشنفكري ويژه آشنا شد و براي آنها مسائل فلسفه اسلامي را بازگو كرد و آنها نيز براي استاد مطهري فلسفه غرب را تشريح مي‌كردند.
علي شريعتي در نامهاي در آذر 1355 حكيمي را به عنوان «وصيت شرعي» خود قرار ميدهد و 6 ماه قبل از مرگش شخصا نامه را به دست او ميرساند. شريعتي اجازه تصحيح آثارش را به حكيمي داده بود.
حكيمي از علاقه‌مندان به انقلاب اسلامي ايران بود؛ ولي اندك‌اندك به دليل آنكه به عدالت مورد نظر خود در نظام جمهوري اسلامي ايران نرسيد، گرفتار چرخش نظري شده و به يكي از منتقدان تبديل شد. محمد اسفندياري نويسنده كتاب «راه خورشيدي»، براي انديشه حكيمي در اين باب از تعبير «انقلابي كه ناتمام ماند»، استفاده كرده است. علامه محمدرضا حكيمي در 31 مرداد 1400 در 86 سالگي بر اثر بيماري كرونا درگذشت و در مشهد به خاك سپرده شد.