به بهانه نخستين سفر منطقه‌اي مسعود پزشكيان مطرح شد
عراق؛ ميدان تازه رويارويي تهران و آنكارا
درحالي كه مسعود پزشكيان، رييس‌جمهور ايران و هيات همراه نخستين سفر ديپلماتيك خود را با عراق شروع كردند، به نظر مي‌رسد بغداد اخيرا در متن تحولات و بده‌بستان‌هاي منطقه‌اي قرار گرفته است. روابط راهبردي با كشور عراق، كه داراي موقعيت ژئوپليتيك بالايي است موجب شده اين كشور براي قدرت‌هاي منطقه بسيار مهم تلقي شود. اخيرا، توافقنامه امنيتي جديدي بين تركيه و عراق منعقد شده است. اين توافق نشان‌دهنده خصومت ديرينه تركيه با گروه‌هاي مسلح مخالف آنكاراست؛ همان‌هايي كه تركيه مدعي است كوه‌هاي شمال عراق را به پناهگاهي براي خود بدل كرده‌اند. همچنين، توافقنامه آنكارا و بغداد تلويحا بر نياز راهبردي عراق به آب و توسعه اقتصادي تاكيد دارد. به همين بهانه، انديشكده استيمسون به بررسي روابط آنكارا و بغداد و چالش‌هاي بر سر راه آن پرداخته است. اين انديشكده معتقد است ايران و تركيه، كشورهاي همسايه عراق، از لحاظ تاريخي براي نفوذ در اين كشور رقابت كرده‌اند: مسعود پزشكيان رييس‌جمهور جديد ايران اخيرا به بغداد سفر كرد و تركيه نيز يادداشت تفاهمي با عراق در زمينه همكاري‌هاي نظامي، امنيتي و مبارزه با تروريسم به امضا رسانده است. اين تفاهمنامه كه پس از سفر تاريخي رجب طيب اردوغان، رييس‌جمهور تركيه به عراق در ماه آوريل انجام شد، مانور قابل‌توجه تركيه در عراق براي افزايش نفوذ اين كشور قلمداد مي‌شود. تركيه با برچسب زدن به حزب كارگران كردستان، پ.ك.ك، به عنوان «سازماني ممنوعه» به دنبال مشروعيت بخشيدن به عمليات فرامرزي خود و تقويت جايگاهش در سياست و امنيت عراق است.
براساس نسخه‌اي از اين يادداشتي كه پس از دو روز مذاكرات در سطح عالي در آنكارا، عراق و تركيه به دست آمد، آنكارا قصد دارد تلاش‌ها را براي حفظ امنيت و منافع ملي خود و ارتقاي هماهنگي امنيتي، نظامي و اطلاعاتي از طريق تبادل اطلاعات در مورد سازمان‌هاي مخالف دولت تركيه، با هدف قرار دادن پ.ك.ك در شمال عراق، بيشتر كند. برجسته كردن پ.ك.ك به عنوان «تهديدي مشترك» و «سازماني ممنوعه» نشان‌دهنده اقدام جديدي است كه هدف آن، به‌زعم تركيه، مشروعيت بخشيدن و ارتقاي «جنگ عليه تروريسم» است. تركيه و عراق همچنين توافق كردند كه يك مركز هماهنگي امنيتي مشترك در بغداد تحت فرماندهي عمليات مشترك راه‌اندازي كنند.
توافقنامه آنكارا با بغداد البته بدون چالش هم نيست. نيروهاي مقاومت در عراق، كه متحد و وفادار به ايران هستند، از اين تفاهمنامه انتقاد كرده‌اند. در 23 آگوست، در جريان حمله هوايي تركيه دو خبرنگار زن در عراق كشته و يك خبرنگار مرد در خودرويي در نزديكي سعيد صادق، شهري بين سليمانيه و حلبچه مجروح شد. يك هفته بعد، ارتش عراق يك پهپاد تركيه را بر فراز شهر كركوك سرنگون كرد. به نظر مي‌رسد كه توافق جديد، آن‌گونه كه سخنگوي دولت عراق تلويحا اظهار كرد، تا حدي از سوي «توافقنامه راهبردي آب» بين عراق و تركيه نشأت مي‌گيرد و از همين كانال به عراق تحميل شده است. آب يكي از دلايل ديرينه اختلافات بين دو كشور بوده است، زيرا رودخانه‌هاي فرات و دجله كه از تركيه سرچشمه مي‌گيرند، منابع آبي حياتي براي عراق هستند. بغداد معتقد است سدهاي تركيه سطح آب ورودي به خاك عراق را كاهش مي‌دهند، درحالي كه آنكارا مي‌گويد كه عراق بايد زيرساخت‌هاي آبياري قديمي خود را بهبود بخشد تا به استفاده كارآمدتر از آب دست يابد.
اين توافقنامه امنيتي همچنين ناشي از يك قرارداد اقتصادي 17 ميليارد دلاري با عراق است كه هدف آن ايجاد يك كريدور محوري بين آسيا و اروپا از طريق تركيه به نام «جاده توسعه» است. جاي پاي صنعتي محكم تركيه در خاورميانه، اين كشور را در جهت گسترش سهم بازار، افزايش توليد و افزايش سود، در نهايت كاهش تورم، افزايش اشتغال و استحكام بخشيدن به پايه‌هاي اقتصادي خود قرار مي‌دهد. پروژه جاده توسعه، از منظر راهبردي‌تر براي اردوغان، ممكن است به تركيه و بغداد كمك كند تا خودمختاري كردها را در اقليم كردستان از بين برده و مقاومت پ. ك. ك را تضعيف كنند. به گفته وزير حمل و نقل و زيرساخت تركيه، در نشست اخير با عراق، قطر و امارات متحده عربي در تركيه، مقامات درباره تسريع اين پروژه بحث و تبادل نظر كردند.
نفوذ تركيه در عراق تحت ديكتاتوري صدام، با سرمايه‌گذاري‌هاي متعدد و تجارت قابل توجه، اساسا قوي بود. با اين حال، از زمان مداخله ايالات‌متحده در سال 2003 و سرنگوني رژيم صدام، ايران با حمايت از بيش از دوازده حزب سياسي مخالف رژيم صدام، عليه اشغالگري و نفوذ ايالات‌متحده برخاست و نفوذ خود را در سياست عراق تثبيت كرد. نيروي حشدالشعبي همسو و متحد با ايران به عنوان قدرت سياسي و نهادي مسلط عراق ظاهر شده است. نيروهاي تحت امر حشدالشعبي مدت‌هاست كه از ادامه حضور نظامي ايالات‌متحده در عراق انتقاد مي‌كنند و هدف اعلام‌شده‌شان بيرون راندن ايالات‌متحده از عراق است. همچنين، نيروهاي مقاومت در عراق از زمان افزايش تنش‌هاي منطقه‌اي پس از حمله حماس به اسراييل در 7 اكتبر گذشته و جنگ متعاقب اسراييل عليه غزه، دست‌كم 160 حمله به نيروهاي امريكايي در عراق و سوريه انجام داده‌اند و به نوعي حمايت و وفاداري خود را به تهران نشان داده‌اند.
پس به نظر مي‌رسد در شرايط كنوني عراق را مي‌توان به مركز رقابت‌هاي منطقه‌اي قدرت‌ها در‌نظر گرفت و نقش سنتي و تاريخي اين كشور را در تحولات خاورميانه بازيابي شده ارزيابي كرد. حضور نيروهاي امريكايي در عراق، تلاش تركيه براي نفوذ بيشتر در اين كشور و حضور و نفوذ فعال تهران كه سفر پزشكيان بر آن صحه گذاشت، نشان مي‌دهد بغداد دوباره به ميدان رقابت در خاورميانه، هم از بعد امنيتي و هم ژئوپليتيكي بدل شده است.