دولت چهاردهم و متغیرهای غیر قابل پیش‌بيني در نظم جهانی
عارف دهقاندار
محيط آنارشيك نظام بين‌الملل و منطقه آشوب‌زده خاورميانه شرايط بسيار پيچيده‌اي را تجربه مي‌كند و هر لحظه امكان شعله‌ور شدن آتش درگيري و وقوع يك جنگ فراگير در سطح منطقه وجود دارد. عمليات تروريستي اسراييلي‌ها در منفجر كردن هزاران پيجر و وسيله الكترونيكي در لبنان و همچنين حمله اين رژيم به بيروت و ترور شهيد ابراهيم عقيل و جمعي از فرماندهان حزب‌الله، معادلات در جبهه شمالي را وارد مرحله جديدي كرده و احتمال وقوع يك جنگ تمام عيار ميان حزب‌الله لبنان و اسراييل را افزايش داده است. فراتر از منطقه خاورميانه و در سطح نزاع قدرت‌هاي بزرگ نيز معادلات پيچيده است. اكنون نظام بين‌الملل در حال گذار قرار داشته و شاهد اوج درگيري و نزاع‌هاي ژئوپليتيكي ميان قدرت‌هاي بزرگ شرق و غرب و به واسطه بازيگري قدرت‌هاي نوظهور منطقه‌اي و بين‌المللي و شكل‌گيري نظم جديدي متفاوت از گذشته در سطح نظام بين‌الملل هستيم.
دولت چهاردهم در وضعيتي بر سر كار آمده است كه شرايط بسيار متفاوت از دوران مذاكرات هسته‌اي در سال 2015 بوده و جنگ اوكراين و نبرد غزه، بسياري از رويكردهاي امنيتي ايران، ايالات متحده، اتحاديه اروپا، چين و روسيه را تغيير داده است. همان‌طور كه دكتر سيد عباس عراقچي، وزير امور خارجه عنوان داشته است، احياي برجام و بازگشت به تعهدات گذشته بسيار بعيد به نظر مي‌رسد. واقعيت اين است كه بازگشت به توافق هسته‌اي ديگر مزيت‌هاي گذشته را براي هيچ يك از طرفين نداشته و شرايط جديد، مقتضيات جديدي را به بازيگران اين پرونده تحميل كرده است. همچنين به واسطه سررسيد مفاد غروب آفتاب در برجام، برخي مفاد متني بايد تغيير كرده كه روندي چالش‌برانگيز خواهد بود.
ايران به واسطه شرايط پيچيده منطقه و تهديدات روزافزون دولت راست‌گراي افراطي نتانياهو راهبرد هسته‌اي خود را تغيير داده و راهبرد «بازدارندگي هسته‌اي نهفته» را در پيش گرفته است. در مسير مواجهه با تحريم‌ها نيز به نظر مي‌رسد كه دولت چهاردهم راهبرد خنثي‌سازي و رفع تحريم‌ها را در كنار هم دنبال كرده و در اين مسير احتمالا همكاري‌هاي بيشتري را با آژانس بين‌المللي انرژي اتمي در امر رژيم‌هاي بازرسي خواهد داشت، ولي توانمندي‌هاي فني هسته‌اي را حفظ خواهد كرد.
همچنين به واسطه نزاع‌هاي ژئوپليتيكي ميان ايالات متحده امريكا و روسيه كه پس از آغاز جنگ اوكراين در فوريه 2022 تشديد شده و همچنين تنش‌هاي فزاينده ميان امريكا و چين در شرايط فعلي، به نظر مي‌رسد كه ادامه دادن مذاكرات در چارچوب 1+5 ديگر مفيد نبوده و محتمل‌ترين پيكربندي، گفت‌وگوي دوجانبه ميان ايران و امريكا به جاي روند قبلي چند دولتي خواهد بود. البته با توجه به نزديك بودن انتخابات در ايالات متحده امريكا و رقابت جدي ميان كامالا هريس و دونالد ترامپ، به نظر نمي‌رسد كه تا پيش از مشخص شدن سرنوشت انتخابات، شاهد پيشرفت جدي در روند گفت‌وگوها باشيم و تنها ممكن است به صورت موضوعي و از طريق كانال‌هاي ميانجي، شاهد گفت‌وگوهاي محدود ميان طرفين باشيم.
جدا از مساله هسته‌اي، در حال حاضر جلوگيري از تشديد تنش در منطقه و حل و فصل جنگ غزه و تلاش براي رسيدن به آتش‌بس، مهم‌ترين موضوعي است كه مي‌تواند محل مذاكرات ميان دو طرف باشد. اما به نظر مي‌رسد كه دولت دموكرات جو بايدن از اهرم‌هاي فشار كافي براي كنترل رفتارهاي تهاجمي و جنگ‌افروزانه دولت نتانياهو برخوردار نبوده و نتانياهو بنا دارد كه تا مشخص شدن سرنوشت انتخابات در امريكا، به صورت تدريجي بر شعله آتش درگيري‌هاي منطقه‌اي بيفزايد.
اخيرا سطح تنش‌ها ميان ايران و تروييكاي اروپايي نيز افزايش يافته است . بيانيه تروييكاي اروپايي در تحريم شركت هواپيمايي «ايران اير» به بهانه واهي ارسال موشك‌هاي ميان‌برد بالستيك ايران به روسيه براي استفاده در جنگ اوكراين، فضا را براي گفت‌وگوها تيره و تار كرده است. ادعاي رسانه‌هاي غربي مبني بر ارسال موشك از ايران به روسيه در حالي بيان مي‌شود كه هيچ سند و شاهدي دال بر ارسال موشك از ايران به روسيه وجود نداشته و حتي متحدين غرب نيز اين مساله را رد مي‌كنند.
با وجود مسائل ذكر شده و شرايط پيش رو، چشم‌انداز روشني براي مذاكرات وجود ندارد، اما به نظر مي‌رسد كه با توجه به رويكردهاي دولت چهاردهم، اين دولت حداكثر انعطاف و عملگرايي را نسبت به وضع موجود به ويژه در همكاري با آژانس بين‌المللي انرژي اتمي به خرج خواهد داد. ولي در اينكه دولت‌هاي غربي نيز اين سطح از انعطاف و عملگرايي را به خرج دهند، ترديد وجود دارد. اكنون توپ در زمين غربي‌ها بوده و بايد تا مشخص شدن سرنوشت انتخابات در امريكا منتظر بمانيم.
پژوهشگر مسائل بين‌الملل