همزمان با سفر پزشكيان به نيويورك مطرح شد
گره برجام
چگونه جنگ غزه و اوكراين بر سياست تنش‌زدايي دولت چهاردهم سايه انداخته است
سيد عباس عراقچي، وزير امور خارجه ايران براي شركت در هفتاد و نهمين نشست مجمع عمومي سازمان ملل متحد در نيويورك به اين شهر در ايالات متحده سفر كرده است. اين سفر در حالي صورت مي‌گيرد كه پرونده هسته‌اي ايران در ماه‌هاي اخير به محلي براي اختلافات ايران با آژانس از يك‌سو و قدرت‌هاي غربي از سوي ديگر بدل شده است. حال عراقچي كه خود زماني در هيات مذاكره‌كننده ايران با غرب بر سر برنامه هسته‌اي ايران بود و حتي زماني كوتاه به ارشدترين مقام ايران در اين هيات بدل شد، اكنون در مقام وزير خارجه در تلاش است راهي براي خروج از بن‌بست حاكم بر سياست خارجي ايران بيابد. به همين بهانه، انديشكده استيمسون به چشم‌انداز مذاكرات هسته‌اي ايران در ماه‌هاي آتي پرداخته است.
به عقيده انديشكده استيمسون، چارچوب اصلي مذاكرات - شامل ايران، پنج عضو دايم شوراي امنيت سازمان ملل متحد و آلمان - براي دستيابي به حل و فصل پرونده هسته‌اي ايران در يك زمانبندي معقول، ديگر مفيد نيست. بازگشت ديپلمات‌هاي سابق موافق مذاكرات با غرب به دولت ايران كه برجام را امضا كردند، خوش‌بيني محتاطانه‌اي را در زمينه حل و فصل برنامه هسته‌اي ايران از طريق گفت‌وگوهاي جديد ايجاد كرده است. با اين حال، بعيد است برجام احيا شود و محتمل‌ترين پيكربندي براي گفت‌وگوها به جاي گفت‌وگوهاي چند دولتي، مبادلات دوجانبه بين ايالات متحده و ايران خواهد بود. در چنين شرايطي به نظر مي‌رسد مسعود پزشكيان، رييس‌جمهور جديد ايران و كابينه‌اش همصدا با شوراي عالي امنيت به دنبال «شرايط ويژه» براي تعامل با امريكا باشند. البته مقامات تهران از گذشته آموخته‌اند اميد خود را تماما بر گفت‌وگوها نگذارند و نظام جمهوري اسلامي ايران نيز رويكردي محتاطانه پيش گرفته است. اما به‌طور كلي هرگز رسما از برجام خارج نشد، هر چند متناسب با اقدامات طرف غربي، به تدريج از برخي مفاد پيمان هسته‌اي خارج شد.
پيش از اين، عباس عراقچي، وزير امور خارجه جديد ايران، معاون سابق وزير امور خارجه و مذاكره‌كننده ارشد برجام، در مصاحبه با يكي از خبرگزاري‌هاي آلماني گفته بود كه احياي توافق اوليه امكان‌پذير نيست. او بر تغييرات چشم‌انداز بين‌المللي به دليل جنگ‌هاي اوكراين و غزه كه ديدگاه‌هاي امنيتي اتحاديه اروپا، روسيه، چين و امريكا را تغيير داده است، تاكيد كرد. عراقچي همچنين خاطرنشان كرد: با توجه به مفاد «غروب آفتاب» در برجام، برخي مفاد مندرج در متن نياز به تغيير دارند كه اين امر فرآيندي چالش‌برانگيز است. پزشكيان كه براي شركت در اجلاس سالانه مجمع عمومي سازمان ملل راهي نيويورك شد، در جريان مبارزات انتخاباتي خود و پس از انتخابش، وعده داد به اميد رفع تحريم‌هاي اقتصادي، تعاملات خود را با غرب ازسر بگيرد. ايالات متحده به رهبري ترامپ، در سال 2018 به‌طور يكجانبه از برجام خارج شد. همين امر به سلسله‌اي از تنش‌ها ميان ايران و ايالات متحده منجر شد. مذاكرات براي بازگرداندن توافق پس از جايگزيني جو بايدن به جاي دونالد ترامپ آغاز شد، اما پس از انتخاب سيد ابراهيم رييسي، رييس‌جمهور فقيد ايران در سال 2021، ادامه مذاكرات با پيچيدگي‌هايي همراه شد و عملا به بن‌بست رسيد. حمله تمام عيار روسيه به اوكراين در فوريه 2022، افزايش تنش بين ايالات متحده و چين و درگيري در خاورميانه اين روند را پيچيده‌تر كرد. اين امر نشان مي‌دهد برجام به شكل قبلي آن ديگر قابل احيا نيست و شرايط جديد جهان بر اين امر سايه انداخته است.
در طول اين سال‌ها، مذاكرات بين ايالات متحده و ايران بر سر موضوعات متفاوت در عمان برگزار شده است. اما در زمينه بازگشت جدي به مذاكرات برجام، به نظر مي‌رسد به نوعي همگرايي داخلي و نگاه به اوضاع منطقه و جهان لازم است. حال همگرايي داخلي در ايران به نظر شكل گرفته است. اما اوضاع منطقه‌اي و جهاني ممكن است در ماه‌هاي آينده شرايط را براي مذاكرات مجدد بر سر پرونده هسته‌اي ايران با چالش مواجه كند. از سوي ديگر، انتخابات امريكا در كمتر از پنجاه روز ديگر مي‌تواند به كلي مذاكرات را به بن‌بست بكشاند، چالش اساسي بر سر راه پرپيچ و خم پرونده هسته‌اي ايران است. اظهارات اخير عراقچي حاكي از تمايل مجدد ايران براي شركت در گفت‌وگوهاي مستقيم با امريكا در مكاني بي‌طرف است. در حال حاضر، حل و فصل مناقشه غزه و جلوگيري از تشديد تنش منطقه‌اي به عنوان مبرم‌ترين موضوع براي واشنگتن مطرح است. نگراني‌ها در مورد سياست‌هاي منطقه‌اي ايران، متحدين و توانايي‌هاي پهپادي و موشكي‌اش نيز ممكن است بر مناقشه هسته‌اي سايه افكند. تحريم‌هاي جديد اعمال شده عليه شركت هواپيمايي ملي ايران، ايران اير، به دليل گزارش‌هاي ادعايي تحويل موشك‌هاي بالستيك كوتاه‌برد تهران به روسيه، فضا را براي گفت‌وگوها تيره‌تر كرده است.
در عين حال، به ادعاي آژانس، ايران چنان پيشرفت‌هاي چشمگيري در برنامه هسته‌اي خود داشته است كه به نظر مي‌رسد در صورت تصميم به اين كار، قادر به گذار از آستانه گريز هسته‌اي باشد. براساس ادعاي آژانس بين‌المللي انرژي اتمي (IAEA) در گزارش فصلي اين نهاد، تا اواسط ماه آگوست، ايران داراي 7/164 كيلوگرم اورانيوم غني شده تا 60 درصد بود كه طبق ادعاي آژانس، براي گذار از آستانه گريز هسته‌اي كافي است. بعيد به نظر مي‌رسد كه ايران به سطح تعيين شده در برجام كه بيش از 300 كيلوگرم اورانيوم غني شده با خلوص كمتر از 5 درصد تعيين شده است، بازگردد. چارچوب مذاكرات جديد بايد به جاي تمركز بر غني‌سازي، بر توانايي ايران براي گذار از آستانه گريز هسته‌اي متمركز شود. اين امر مي‌تواند اختلافات را كم و گفت‌وگوي موفق را تسهيل كند.
موضوع كليدي ديگر براي مذاكرات جديد، نظارت آژانس بين‌المللي انرژي اتمي است. ايران علاوه بر غني‌سازي بسيار فراتر از محدوديت‌هاي تعيين‌شده در برجام، همكاري‌هاي خود با آژانس را در زمينه بازرسي و نظارت الكترونيكي نيز به ميزان قابل توجهي كاهش داده است. رافائل گروسي، مديركل آژانس بين‌المللي انرژي اتمي خواستار «شفافيت بيشتر ايران» و همچنين «اصلاحات و به‌روزرساني‌هاي مهم» در تعاملات ايران با آژانس شده است. گروسي اميدوار است به زودي به ايران سفر كند تا در اين زمينه با رييس‌جمهور جديد گفت‌وگو كند. در دوران عراقچي، وزارت امور خارجه ايران احتمالا انعطاف‌پذيري مناسبي براي انجام مذاكرات خواهد داشت، شايد حتي آزادي عمل بيشتري نسبت به دولت حسن روحاني داشته باشد.
اين واقعيت كه عراقچي از قبل در حال بحث در مورد اصلاح برجام و آغاز مذاكرات جديد است، احتمالا نشان‌دهنده موافقت نهادهايي چون شوراي عالي امنيت ملي است. همچنين اين احتمال وجود دارد كه مذاكرات جديد به موضوعاتي فراتر از محدوده برجام، از جمله سياست‌هاي منطقه‌اي و موشكي ايران ورود كند. در اين ميان، تمايل ايران به كاهش تحريم‌هاست كه ممكن است چشم‌انداز مذاكره را تغيير دهد.
عراقچي در تشريح رويكرد خود در مقام وزير امور خارجه، تعامل ايران با شرق و روابط نزديك‌تر با روسيه و چين را در اولويت قرار داده است. با اين حال، دو كشور از وضعيت تحريم شده ايران منتفع شده‌اند و بعيد است كه مشتاق توافق جديدي باشند كه انزواي ايران را برطرف كند. اروپا به دليل ادعايش در مورد حمايت ايران از روسيه در جنگ عليه اوكراين، رويكردي تندتر عليه ايران اتخاذ كرده است. بنابراين عملي‌ترين گزينه ممكن است گفت‌وگوهاي مستقيم با ايالات متحده باشد.
انتخابات ايالات متحده و اسراييل، دورنماي چنين مذاكراتي را پيچيده مي‌كند. منطقه از زمان حملات حماس به اسراييل در 7 اكتبر گذشته كه جنگ در سايه بين ايران و اسراييل را آشكار ساخته و همچنين شركاي مختلف ايراني را عليه اسراييل و ايالات متحده فعال كرده، دچار آشفتگي شده است. ترور هفت مستشار نظامي ايران در كنسولگري ايران در دمشق از سوي اسراييل در ماه آوريل باعث شد ايران با رگبار موشك‌ها و پهپادها به اسراييل پاسخ دهد. اكنون نيز تنش‌ها بالاست و ايران وعده داده است انتقام خون اسماعيل هنيه را از رژيم اسراييل بگيرد.
عامل ديگر نفوذ اسراييل بر سياست ايالات متحده در قبال ايران است. هر كسي كه در ماه نوامبر به عنوان رييس‌جمهور ايالات متحده انتخاب شود، طبيعتا تحت فشارهاي تل‌آويو قرار خواهد گرفت. مخالفت اسراييل با برجام در سال 2015 تقريبا از همان زمان برجام را با چالش‌هايي مواجه كرد و عامل اصلي خروج ايالات متحده در سال 2018 بود. با توجه به افزايش تنش‌ها بين اسراييل و ايران و گروه‌هاي مورد حمايت ايران، تل‌آويو خواستار به رسميت شناخته شدن منافع خود خواهد بود. بسياري از تحليلگران سياسي ايران بر اين باورند كه يكي از دلايلي كه اسراييل، اسماعيل هنيه را در تهران ترور كرد، تضعيف فرصت‌هاي دولت پزشكيان براي بهبود روابط با غرب بود. در عين حال، افزايش هياهوها براي پايان دادن به جنگ غزه در ميان اسراييلي‌ها پس از كشته شدن 6 اسير اسراييلي مي‌تواند اهرم فشار امريكا بر كابينه بنيامين نتانياهو، نخست‌وزير اسراييل را افزايش دهد. در اين ميان انتخاب احتمالي كامالا هريس مي‌تواند كاخ سفيد را به احياي مذاكرات هسته‌اي و ساير مذاكرات با ايران تشويق كند. اگر هريس پيروز شود، دولت بايدن سه ماه فرصت دارد تا روي چنين مسائل سختي كار كند و زمينه را براي پيشبرد مذاكرات با تهران هموار سازد.