هايكو؛ فصلي براي شكفتن

سهيلا صادقي

چراغ يك شمع به شمع ديگري منتقل مي‌شود

گرگ و ميش بهاري - يوسا بوسون

امروزه، هايكو به عنوان يكي از محبوب‌ترين اشكال شعر در جهان شناخته مي‌شود. سادگي، ظرافت و قدرت بيان آن، هايكو را به ابزاري ايده‌آل براي بيان احساسات و تجربيات انساني تبديل كرده است. اين فرم شعري به خاطر توانايي منحصر به فردش در كشف جوهر شاعرانه اشياي روزمره در جهان شناخته شده است. با استفاده از تصاوير حسي دقيق و زباني ساده و صميمي، شاعران هايكو مي‌توانند زيبايي و معناي عميقي را در چيزهايي كه اغلب ناديده گرفته مي‌شوند، آشكار كنند.

هايكو يك فرم شعر كوتاه ژاپني است كه از ۱۷ هجا يا مورا (Mora) تشكيل شده‌ كه به صورت سه واحد (سطر) پنج‌تايي، هفت‌تايي و پنج‌تايي از پي هم مي‌آيند (1) . اين الگوي پنج، هفت و پنج هجايي در واقع ريتم و وزن موسيقايي هايكو است، چرا كه هايكو تعهدي به قافيه و وزن عروضي خاصي ندارد و اين الگوي تكرار شونده به نوعي ريتم دروني هايكوهاست. هايكو به دليل ساختار فشرده و ريتميك خود، به راحتي در حافظه ثبت مي‌شود و در مواقع مختلف مي‌توان به آن رجوع كرد....

ريشه‌هاي هايكو را مي‌توان در قالب شعري واكا -كه خود ريشه در شعر عاميانه ژاپن باستان دارد- جست‌وجو كرد. واكا (2) داراي سي و يك هجا در پنج بند (۵-۷-۵-۷-۷هجايي) بود و در دوره هي‌آن در ژاپن (۷۹۴-۱۱۸۵)، در يك بازي شعري يا رِنگا (شعر زنجيره‌اي) ظاهر شد كه در آن شركت‌كننده اول ابيات آغازين (۵-۷-۵) را مي‌خواند و شركت‌كننده دوم دو بيت بعدي (۷-۷) را اضافه مي‌كرد.

بخش نخست (۵-۷-۵) به عنوان «هوكو» شناخته مي‌شد كه لحن و سبك زبان، حال و هوا و زمينه فصلي كل شعر را تعيين مي‌كرد. هايكو از هوكو پديدار شد و به تدريج به شكلي متبلورتر در شعر ژاپني تبديل شد (Zizovic & Toyota, 2012: 33) .

در قرن هفدهم، هايكو عمق و ظرافت بيشتري پيدا كرد و با تلاش‌هاي برخي هنرمندان مانند ماتسوئو باشو به شكلي از هنر تبديل شد كه تمركز اصلي آن بر لحظه حال و زيبايي‌هاي دنياي طبيعي است.

هايكو در قرن نوزدهم، به غرب معرفي شد و به سرعت مورد استقبال شاعران و نويسندگان قرار گرفت.در قرن بيستم، هايكو به يك فرم شعري جهاني تبديل شد و شاعران از سراسر جهان به زبان‌هاي مادري خود به سرايش آن علاقه نشان دادند بنابراين هايكو سه دوره تاريخي تكوين، تحول و گسترش و فراگيري را پشت سر نهاده است.

در ادامه ذكر اين نكته نيز ضروري است كه در دوره معاصر، هايكوها همواره با الگوي هجايي ۵-۷-۵ مطابقت ندارند و سعي شاعران بر اين است كه با استفاده از كمترين كلمات ممكن تجربه‌اي عيني را در سه سطر به مخاطب منتقل كنند.

هايكو از پيچيدگي‌هاي زباني دور است. اين سادگي به خواننده اجازه مي‌دهد تا بر تصاوير و معاني شعر تمركز كند. همچنين هايكو غالبا حاوي فضايي از سكوت است كه به خواننده اجازه مي‌دهد تا در مورد تصاوير و معاني شعر تامل كند و ارتباط خود را با شيء عميق‌تر كند. هايكو غالبا بر لحظه حال تمركز دارد و به شاعر اجازه مي‌دهد تا جوهر شاعرانه يك شيء را در يك لحظه خاص در زمان ثبت كند. اين تمركز بر لحظه حال به خواننده كمك مي‌كند تا با شيء به گونه‌اي عميق‌تر و معنادارتر ارتباط برقرار كرده و زيبايي آن را در آن لحظه خاص به معناي كامل كلمه مشاهده كند. شاعران هايكو از تصاوير حسي دقيق براي برانگيختن حواس خواننده و ايجاد تجربه‌اي زنده و ملموس از شيء استفاده مي‌كنند. اين تصاوير حسي مي‌توانند بصري، شنوايي، لامسه، بويايي يا چشايي باشند.

ويژگي‌هاي اصلي هايكو عبارتند از:

1- در بر داشتن يك فصل‌واژه (كيگو) يا كلمه‌اي كه به فصلي از سال اشاره كند مثل شكوفه يا برف....

2‌- در برداشتن دو موضوع يا دو فضاي مفهومي در كنار هم.

3‌- در برداشتن برش‌واژه يا واژه‌اي كه دو فضاي شعر را از هم متمايز كند كه البته شامل علايم نگارشي نيز مي‌شود مانند خط تيره يا نقطه.

4- ايجاد يك مشاهده دقيق يا غير معمول با مقايسه دو موضوع مطرح شده.

5- تمركز داشتن بر لحظه حال.

6- توجه به طبيعت و انتقال تصويري از طبيعت به مخاطب.

7- داشتن زباني ساده و خالي از ابهام و پيچيدگي.

8- داشتن ساختار سه سطري و هجابندي الگومند.

هر هايكو نماينده يك تجربه مستقيم و لحظه‌اي تامل است؛ توصيفي ساده، اصيل و غير نمايشي از زيستن در لحظه اكنون بدون هيچ پيش فرض و قضاوتي. در هايكو شاعر تصوير واضحي را ترسيم مي‌كند، اما تفسير و درك نهايي آن بر عهده خواننده است . (Nguyen. 2011)

مهم‌ترين ويژگي هايكو تمرين حضور در لحظه حال و توصيف آن است. در واقع در هايكو با نوعي ذهن‌آگاهي سر و كار داريم. با تمركز بر لحظه اكنون، شاعر به عمق احساسات، افكار و تجربيات شخصي خود پي مي‌برد. اين امر سبب مي‌شود تا بتواند به شيوه‌اي عميق‌تر و شخصي‌تر به جهان پيرامون خود نگاه و با آن ارتباط برقرار كند. شاعر با الهام از طبيعت و با تمركز روي جزييات كوچك و ظريف طبيعت در لحظه اكنون، مي‌تواند عميق‌تر بينديشد و زيبايي‌هاي پنهان را كشف كرده و آنها را در شعر خود منعكس كند. تمركز بر جزييات جهان طبيعت و احساسات سبب توليد ايده‌هاي جديد و بديع مي‌شود. از طرفي با قدرداني از لحظات كوچك و لذت بردن از تجربيات حاضر، احساس شادي و رضايت از زندگي افزايش مي‌يابد. تمركز بر لحظه اكنون، به انسان كمك مي‌كند تا از نگراني‌هاي آينده و پشيماني‌هاي گذشته رها شود و در نتيجه آرامش بيشتري را تجربه كند. توجه به لحظه اكنون يك سفر است، نه يك مقصد. سفري كه مي‌توان تا آخر عمر از آن لذت برد و از فوايد بي‌نظير آن بهره‌مند شد.

توجه به لحظه حال و دريافتن وقت همواره در سنت ادبي، عرفاني و مذهبي ما نيز توصيه شده همچنانكه در بسياري از مكاتب فكري، فلسفي، روانشناسي، عرفاني و... ستوده شده است. از جمله در انديشه جورج ايوانوويچ گورجيف (3) (1949) فيلسوف و روانشناس ارمني- يوناني؛ آگاهي كامل از لحظه حال در واقع افزايش آگاهي نسبت به افكار، احساسات و محرك‌هاي محيطي است. اين آگاهي بيشتر به ما اجازه مي‌دهد تا انتخاب‌هاي آگاهانه‌تري داشته باشيم و بر كنترل زندگي خويش مسلط‌تر شويم. در باور او بيشتر انسان‌ها در گذشته يا آينده زندگي مي‌كنند و به همين دليل از تجربيات غني و پويايي لحظه حاضر محروم مي‌شوند؛ وضعيتي كه گورجيف اغلب از آن به عنوان «خواب‌آلودگي» انسان ياد مي‌كند. در كار گورجيف، ابزار اصلي عملي براي كشف و درك تجربه انساني، «خودمشاهده» است، به اين معنا كه فرد تلاش مي‌كند ماهيت زيسته تجربه روزمره خود را به‌طور كامل‌تر مورد بررسي و شناسايي قرار دهد. اين خودمشاهده با هدف «بيدار شدن» و بيرون رفتن از حالت خواب‌آلودگي و خودكار بودن وجود انسان انجام مي‌شود وهمه تجربه‌هاي زيستي را با خود همراه مي‌كند.

كار گورجيف در واقع تقويت خردمندي بر مبناي تصوير تكاملي بود. هدف او كندوكاو در علل روان‌رنجوري نبود، بلكه هدف او باز كردن مراكز نهفته و والاي ذهن و تكامل دادن شخصيت به سوي جلو بود. او يكي از نخستين افرادي بود كه كار درماني را به عنوان وسيله‌اي براي رشد بيشتر، به افراد كاملا سالم ارايه كرد. (Roszak, 1975)

با توجه به مقدمه‌اي كه ذكر شد نوشتن هايكو به مثابه شعري كه با ظرافت تمام، قواي شناختي انسان را به چالش مي‌كشد و با كمترين كلمات درگير يك بازي پيچيده معنا مي‌كند قابل ستايش به نظر مي‌رسد.

در برخي كشورهاي جهان متوليان آموزش و پرورش (در برخي مدارس) به اهميت هايكو نويسي و تاثير آن در ساختن شخصيت‌هاي انساني سالم‌تر پي برده و آن را به عنوان واحدي براي پرورش خلاقيت و رشد معنوي دانش‌آموزان در برنامه درسي هفتگي گنجانده‌اند.

اگرچه هنوز اولين گام‌ها در اين حوزه برداشته شده، اما چه خوب كه كشور ما هم از پيشگامان اين شيوه باشد و با گنجاندن واحد هايكو‌نويسي به واحدهاي پرورشي سال‌هاي پاياني دبستان و دوره متوسطه، به رشد فكري و نوشتاري بيشتر دانش‌آموزان همت گمارد، چرا كه هايكونويسي ابزاري قدرتمند براي تقويت توانايي‌هاي شناختي دانش‌آموزان است و مي‌تواند به آنها كمك كند تا به افراد خلاق‌تر، دقيق‌تر و باهوش‌تر تبديل شوند. به‌طور خلاصه از فوايد هايكونويسي براي دانش‌آموزان مي‌توان به موارد زير اشاره كرد:

تقويت قدرت مشاهده: دانش‌آموزان با نوشتن هايكو، ياد مي‌گيرند كه با دقت بيشتري به محيط اطراف خود نگاه كنند و جزييات را تشخيص دهند.

تماشاي جهان با چشم‌هاي تازه: براي نوشتن هايكو بايد همه پيش‌فرض‌ها را كنار گذاشت؛ بنابراين تلاش براي كشف مناظر بكر و ناديده چشم‌انداز پرشكوهي به هايكو مي‌بخشد و لذت وافري به شاعر و مخاطبانش مي‌چشاند.

تقويت تخيل و خلاقيت: هايكوها به دانش‌آموزان اجازه مي‌دهند تا با استفاده از كلمات محدود، تصاوير و مفاهيم گسترده‌اي را خلق كنند. اين امر باعث تقويت قدرت تخيل و خلاقيت آنها مي‌شود.

تقويت مهارت‌هاي زباني: هايكو‌نويسي به دانش‌آموزان كمك مي‌كند تا با كلمات بازي كنند، معاني جديدي براي واژه‌ها پيدا كرده و ساختار جمله را بهتر درك كنند.

تقويت توانايي بيان احساسات: هايكوها ابزاري عالي براي بيان احساسات و عواطف به صورت خلاصه و موجز هستند. دانش‌آموزان با نوشتن هايكو، ياد مي‌گيرند كه احساسات خود را بهتر بشناسند و آنها را به زبان بياورند.

تقويت تمركز و دقت: نوشتن هايكو به دانش‌آموزان ياد مي‌دهد كه روي يك موضوع خاص تمركز كرده و با دقت كلمات خود را انتخاب كنند.

ايجاد پيوند بين متضادها: دانش‌آموز ياد مي‌گيرد كه بين اضداد مي‌توان رابطه‌اي يافت كه به تكامل آنها ياري مي‌رساند و اين مساله در زندگي فردي به او كمك شاياني خواهد كرد.

تقويت مهارت‌هاي نوشتاري:لذت بردن از ريتم و كشف الگوهاي آوايي در هر قطعه هايكو كه خلق مي‌شود.

تقويت توانايي حل مساله: هايكونويسي به دانش‌آموزان كمك مي‌كند تا با محدوديت‌هاي كلمات روبه‌رو شوند و راه‌حل‌هاي خلاقانه براي بيان ايده‌هاي خود پيدا كنند.

افزايش همدلي: وقتي كسي بياموزد كه بدون پيشداوري و دور از نگاه‌هاي قبلي به جهان نگاه كند آنگاه خواهد آموخت كه به رفتار همنوعان خويش هم بدون پيشداوري و با خرد شهودي خويش نگاه كند. همدلي در واقع با اخلاق در تجانس قرار دارد.

هايكونويسي راهي سرگرم‌كننده و جذاب براي معرفي شعر به دانش‌آموزان و تقويت مهارت‌هاي تفكر انتقادي‌ آنهاست. همه اينها در كنار هم به پرورش و افزايش اعتماد به نفس دانش‌آموزان كمك مي‌كنند. آنچه نوشته مي‌شود نتيجه‌ نگاهي بكر و پيشداورانه از نگاه كودك و نوجواني جست‌وجوگر است كه مي‌تواند تفاسير جديدي از جهان ارايه كند و حتي هايكو‌نويسي را به مرحله بالاتري نسبت به قبل ارتقا دهد.

در اين سطور چند مرحله كليدي براي آموزش هايكو به دانش‌آموزان ارايه شده است: معرفي قالب هايكو به دانش‌آموزان، تشويق به مشاهده دقيق، پياده‌روي در طبيعت، درگير شدن با فعاليت‌هايي كه روي پنج حس تمركز دارند، نوشتن روزانه، تمرين نوشتن، نوشتن فردي و جمعي و كلاسي، تقدير از هايكوهاي خلاقانه و بيانگر، تشويق به بحث و تبادل نظر درباره آثار يكديگر، بازبيني، ويرايش و بهبود نوشته‌ها، جشن گرفتن، خواندن شعر در جمع، نمايش هايكوها در كلاس يا مدرسه، مسابقه هايكو، ايجاد كتاب هايكوي كلاس، ايجاد يك ديوار هايكو در مدرسه، ساختن كارت پستال هايكو و ... اينها تنها چند نمونه هستند و مي‌توان با توجه به سن و سطح دانش‌آموزان خود، فعاليت‌هاي متنوع‌تري را طراحي كرد. هايكو را مي‌توان با دروس علوم، رياضي يا مطالعات اجتماعي نيز ادغام كرد.

يكي از آموزگاران مدرسه‌اي در استراليا كه تجربه تدريس هايكو را پشت سر گذاشته در گزارش كار خود مي‌نويسد: «گاهي تصاويري از طبيعت را كه با گوشي موبايلم در سفر ثبت كرده بودم، به دانش‌آموزان نشان مي‌دادم و از آنها مي‌خواستم كه هايكويي درباره آن بنويسند و از همين عكس‌ها هايكوهاي موفقي بيرون آمد ...» اگرچه او با اين كار موفق شد كه هايكوهاي خوبي را از دل كلاس بيرون بكشد اما به باور نگارنده هايكو‌نويسي براي دانش‌آموزان وقتي تاثير بهتري خواهد داشت كه آنها به‌طور ملموس و از نزديك با طبيعت ارتباط برقرار كنند. بودن در طبيعت كمك مي‌كند تا از همه حواس خود براي تجربه لحظه حال استفاده كنيم. همان‌طور كه پژوهش‌هاي بسياري ثابت كرده‌اند كه تماس مستقيم با طبيعت سطح سلامتي و انرژي افراد را تا حد زيادي بالا برده و سبب آرامش و تسكين آلام روح مي‌شود.

برنامه‌ريزي براي گذراندن ساعاتي از هفته در دل طبيعت، درس خواندن كنار آواز برگ‌ها و جويبارها و تامل و انديشيدن در لحظه‌هاي بكر و نوشتن و تكامل در لحظه‌هاي نوشتن حتما راهي پربارتر براي تحصيل خواهد بود.

«هايكوي واقعي روح شعر است. هر چيزي كه واقعا در قلب كسي وجود نداشته باشد، هايكو نيست. ماه مي‌درخشد، گل‌ها شكوفا مي‌شوند، حشرات گريه مي‌كنند، آب جريان دارد. جايي نيست كه نتوانيم گل پيدا كنيم يا به ماه فكر كنيم. اين ذات هايكو است.» سانتوكا تاندا.

به اميد سرزميني با فرزندان شاعر و نگاهي تازه‌تر!

مدرس دانشگاه

پاورقي

1- برخي هايكو را شعري ۱۷ هجايي مي‌دانند، اما بين مورا و هجا تفاوت وجود دارد. اگر يك هجا؛ واكه‌اي بلند باشد متشكل از دو مورا خواهد بود. بنابراين هر هجا مي‌تواند متشكل از دو مورا باشد.

2- تانكا (با فرم و ساختار واكا) شكل مدرن‌تر واكاست كه در قرن نوزدهم ظاهر شد. تانكا زبان صريح و ساده‌تري دارد و موضوعات و مضامين متنوع‌تري را در بر مي‌گيرد. در برابر تانكا (شعر كوتاه)، چوكا قرار دارد كه شعر بلند است.

3‌- Gurdjieff

منابع

Gair, S. (2012) . Haiku as a creative writing approach to explore empathy with social work students: A classroom-based inquiry. Journal of Poetry Therapy, 25 (2) , 69–82. https: //doi.org/10.1080/08893675.2012.680717

Nguyen, H. (2011) . The haiku approach for an ideal EFL literature class in Vietnam. Saarbrucken: Lambert.

Roszak, Theodore. (1975) . Unfinished Animal: The Aquarian Frontier and the Evolution of Consciousness New York: Harper & Row.

Zizovic, S. V., & Toyota, J. (2012) . Emptiness in haiku poetry. Cambridge: Cambridge Scholars.