شوراي روابط خارجي اروپا، ابعاد سفر پزشكيان به نيويورك را بررسي كرد
مسير دشوار احياي برجام
رايزني با اروپا اولويت ايران است؛ كليد احياي توافق در دست ميهمان تازه كاخ سفيد است؟
مسعود پزشكيان، رييس‌جمهور ايران كه در راس هياتي بلندپايه براي شركت در هفتاد و نهمين مجمع عمومي سالانه سازمان ملل به نيويوك سفر كرده بود، به تهران بازگشت. او كه با هدف ارسال پيام دولتش مبني بر تعامل سازنده با جهان در اين مجمع سخنراني كرد، اميد دارد سخنان و مواضعش در غرب گوش شنوايي داشته باشد. ناظران از دو منظر موضع‌گيري اخير تهران را تبيين كرده‌اند: برخي معتقدند باتوجه به شرايط منطقه و جهان اساسا هرگونه امكان گفت‌وگو، توافق و تعامل با غرب منتفي است. از سوي ديگر، گروهي ديگر مي‌گويند توافق محتمل اما دشوار است. انديشكده شوراي روابط خارجي اروپا در تحليلي به اين موضوع پرداخته است.
ري تكيه، صاحب كرسي حسيب صباغ در انديشكده مطالعات خاورميانه در شوراي روابط خارجي و نويسنده اين يادداشت تحليلي ابتدا اين موضوع را مطرح مي‌كند كه پزشكيان در اولين سخنراني خود در مجمع عمومي سازمان ملل متحد تمايل تهران را براي تعامل با ساير كشورها در مورد برنامه هسته‌اي ايران نشان داد. او پس از آن مي‌پرسد آيا پزشكيان در سخنراني خود در سازمان ملل گزاره‌اي جديد در سياست خارجي ايران را مشخص كرده است؟ از نگاه اين تحليلگر، سخنراني پزشكيان داراي عناصري است كه براي طرف غربي متناقض است. سخنراني پزشكيان با محكوم كردن شديد اسراييل آغاز شد و اين رژيم را به خاطر تمام جناياتي كه از 7 اكتبر در خاورميانه رخ داده است، سرزنش كرد. اين سخنراني همچنين نشان‌دهنده تمايل تهران براي از سرگيري مذاكرات هسته‌اي با ايالات‌متحده به عنوان ابزاري براي كاهش تحريم‌ها بود. موضع‌گيري رييس‌جمهور ايران جديد نيست. با اين حال، شايان ذكر است كه مخاطبان اصلي سخنراني او رهبران اروپايي، به ويژه تروييكاي اروپايي درگير در مذاكرات برنامه جامع اقدام مشترك 2015 (برجام)، يعني فرانسه، آلمان و بريتانيا بودند.
ري تكيه در ادامه يادداشت خود آورد، پزشكيان در حاشيه مناظره سازمان ملل با امانوئل ماكرون رييس‌جمهور فرانسه ديدار و گفت‌وگو كرد. دولت جديد او مشتاق بهبود روابط با كشورهاي اروپايي است و مي‌داند كه عدم پيشرفت در موضوع هسته‌اي مانعي براي اين موضوع بوده است. به نظر مي‌رسد شوراي عالي امنيت ملي نيز به نفع ازسرگيري توافق هسته‌اي در شرايط مناسب و در چارچوب خطوط قرمز نظام جمهوري اسلامي راي داده است. پس به نظر همه‌چيز، دست كم از سوي ايران، براي ازسرگيري گفت‌وگوها و توافق احتمالي فراهم است.
رافائل گروسي، مديركل آژانس بين‌المللي انرژي اتمي (IAEA) پس از ديدار با وزير امور خارجه ايران در نيويورك نيز گفت كه ايران خواهان گفت‌وگوهاي معنادار در مورد برنامه هسته‌اي تهران است. گروسي سفرهاي زيادي به ايران داشته و حتي گاهي براي برنامه‌هاي كاري مختلف مذاكره كرده است. هيچ يك از اين سفرها و برنامه‌ها شفافيت مطلوب را در مورد فعاليت‌هاي غني‌سازي ايران به همراه نداشته است. دولت جديد مسعود پزشكيان ممكن است دسترسي بازرسان به سايت‌هاي مختلف را فراهم كند. اما، به ادعاي نويسنده يادداشت، ايران همچنان در حال غني‌سازي اورانيوم تا حدود 60درصد است كه آژانس و كشورهاي غربي مدعي‌اند هيچ استفاده غيرنظامي واقعي ندارد. قدرت‌هاي غربي مدعي‌اند اين سطح غني‌سازي نگراني‌هايي را براي‌شان ايجاد مي‌كند، زيرا اين مواد مي‌توانند به سرعت به درجه آستانه گريز هسته‌اي غني شوند. تكيه معتقد است اين مسائل تنها مي‌تواند در قالب بخشي از يك توافق هسته‌اي جديد، نه يك پيشرفت دوجانبه بين آژانس و ايران، حل شود.
در ادامه، تحليلگر شوراي روابط خارجي مي‌پرسد، آيا هنوز خطر درگيري مستقيم ايران و اسراييل وجود دارد، يا اينكه درگيري ادامه‌دار احتمالا بين حزب‌الله و اسراييل ادامه خواهد داشت؟ تكيه در پاسخ مي‌نويسد، پزشكيان در نشست‌هاي سازمان ملل، اسراييل را به‌شدت سرزنش كرد و گفت كه ايران نمي‌خواهد شاهد درگيري منطقه‌اي باشد، موضعي كه ايران مدت‌هاست آن را حفظ كرده است. با اين حال، در كنار دكترين ايران، اصطلاح «استراتژي حلقه‌هاي آتش» مطرح است، استراتژي كه در جريانش نيروهاي متحد تهران در منطقه -براي مثال، حزب‌الله لبنان و انصارالله يمن- اسراييل را محاصره كرده و با حملات به اين بازيگر، موقعيت منطقه‌اي تل‌آويو را به چالش مي‌كشند. ري تكيه سپس مي‌نويسد كه هر گونه درگيري در لبنان خطر تبديل شدن آن به جنگي تمام عيار و منطقه‌اي را دارد و اين امر مي‌تواند ايران و ايالات‌متحده را نيز در آن درگير كند. براي مثال، در بهار گذشته، تنش‌ها به شدت افزايش يافت و ايران براي اولين‌بار موشك‌ها و پهپادهايي را به سمت اسراييل پرتاب كرد. سپس، اين تحليلگر مسائل ايران مي‌پرسد، دورنماي تشديد ديپلماسي در آرام كردن تنش‌هاي ايران و اسراييل چيست؟ او مي‌افزايد كه چون ايران رژيم اسراييل را به رسميت نمي‌شناسد و موجوديت آن را مانع صلح و ثبات در منطقه مي‌داند؛ بنابراين، امكان هرگونه گفت‌وگو ميان تهران و تل‌آويو منتفي است. بنابراين، از نظر نويسنده شوراي روابط خارجي، تهران و واشنگتن مي‌توانند در چارچوب گفت‌وگوهاي خود به ميانجيگري عمان يا قطر، در مسير كاهش تنش در منطقه گام بردارند. ري تكيه، در بخش ديگري از تحليل خود مي‌نويسد ايران در راستاي انتقام خون اسماعيل هنيه رهبر سياسي حماس در تهران در 31 جولاي، هنوز عليه رژيم اسراييل اقدام نكرده است. او مدعي است دليل خويشتنداري تهران را بايد در اين مساله جست كه تهران اميدوار است كامالا هريس در ماه ژانويه 2025 كليد كاخ سفيد را در دست بگيرد. رافائل گروسي، رييس ديده‌بان هسته‌اي سازمان ملل، در ۲۵ سپتامبر گفته بود كه اطلاعاتي دراختيار دارد كه نشان مي‌دهد ايالات‌متحده تحت دولت بالقوه كامالا هريس، آماده بازگشت به توافق بر سر برنامه هسته‌اي ايران است. آژانس بين‌المللي انرژي اتمي (IAEA) مدعي است مشكلات متعددي با ايران بر سر برنامه هسته‌اي‌اش دارد كه شامل ممانعت تهران از حضور كارشناسان غني‌سازي اورانيوم در تيم بازرسي و عدم پاسخ و توضيح تهران درمورد ردپاي اورانيوم يافت شده در سايت‌هاي اعلام نشده است. تهران همه اين اتهامات را رد مي‌كند و اعلام كرده است در چارچوب پادمان و ان‌تي‌پي گام بر مي‌دارد. با اين حال، به نظر مي‌رسد با انتخاب مسعود پزشكيان در ماه جولاي، تهران قصد دارد گام‌هايي را براي تسهيل تعامل بيشتر با آژانس بردارد.
گروسي كه در آزمايشگاه فيزيك پلاسماي پرينستون (PPPL) دانشگاه پرينستون صحبت مي‌كرد مدعي شده است: در مورد دولت هريس، ما در تماس هستيم و مي‌دانيم كه آنها مي‌خواهند به نوعي به توافق برگردند. اين امر پس از آن صورت مي‌گيرد كه پزشكيان اعلام كرد ايران به دنبال تعامل بر سر برنامه هسته‌اي‌اش با جهان است و آماده است تا به طور كامل به تعهدات خود در چارچوب برنامه جامع اقدام مشترك (برجام) بازگردد. پزشكيان در سخنراني خود در مجمع عمومي سازمان ملل متحد با ابراز تمايل ايران براي كاهش تحريم‌هاي امريكا، بر آمادگي تهران براي شركت مجدد در مذاكرات درباره برنامه هسته‌اي خود در 24 سپتامبر تاكيد كرد. انتظار مي‌رود رافائل گروسي در هفته‌هاي آينده براي گفت‌وگوهاي بيشتر به تهران سفر كند. اما ناظران مي‌گويند بعيد است رايزني‌هاي سازنده‌اي ميان طرفين برقرار شود، مگر اينكه ايران به همه بازرسان هسته‌اي اجازه دهد به سايت‌هاي هسته‌اي ايران دسترسي پيدا كنند.
بر اين اساس، آنچه در شرايط كنوني مشخص است، تمايل تهران به ازسرگيري مذاكرات است. اينكه در شرايط كنوني واشنگتن نيز خواهان مذاكره باشد، مشخص نيست. آنچه از لحن مقامات امريكايي در روزها و هفته‌هاي اخير مشخص است، نشان مي‌دهد دولت بايدن حداقل تا انتخابات پيش رو خواهان رايزني نيستند. به نظر مي‌رسد مقامات كاخ سفيد نيز اولويت خود را در منطقه بر بحران‌هاي غزه و لبنان و در ديگر مناطق جهان متمركز كرده‌اند و تمايل كمتري به ازسرگيري مذاكرات نشان داده‌اند. واشنگتن، تهران را متهم مي‌كند كه به روسيه تسليحاتي براي استفاده در جنگ اوكراين ارسال كرده است. رييس‌جمهور ايران آشكارا اين اتهام را رد كرد و از آمادگي تهران براي گفت‌وگو با غرب درباره اين مساله گفت. پيچيدگي روابط تهران و غرب در سال‌هاي اخير پس از خروج ايالات‌متحده از برجام، بحران منطقه‌اي و جنگ اوكراين از عواملي است كه بر چشم‌انداز مذاكرات سايه انداخته است. اينكه پيام مسعود پزشكيان، رييس‌جمهور ايران در سازمان ملل به گوش مقامات غربي رسيده است يا خير، در هفته‌هاي آينده مشخص مي‌شود. موضع‌گيري مقامات امريكايي در اين زمينه عمدتا مبهم بوده است. انتخابات ماه نوامبر ميان كامالا هريس و دونالد ترامپ نيز در اين سكوت و ابهام نقش اساسي داشته است. به نظر مي‌رسد تهران و واشنگتن در شرايط كنوني به دنبال محك زدن يكديگر براي ازسرگيري مذاكرات پس از انتخابات امريكا باشند. آن‌طور كه ري تكيه، تحليلگر شوراي روابط خارجي مدعي است، تهران براي پيشبرد مذاكرات بيشتر به دنبال كامالا هريس است تا ترامپ كه يك بار از توافق برجام خارج شد و سياست فشار حداكثري را بر ايران تحميل كرد. پس چشم‌انداز ازسرگيري مذاكرات در زمان كوتاه باقي‌مانده از دولت بايدن بعيد به نظر مي‌رسد و دو طرف نگاه خود را به سال جديد ميلادي دوخته‌اند تا ببينند سكاندار كاخ سفيد چه كسي خواهد بود. اما آنچه مشخص است، اين است كه تهران از زمان روي كار آمدن مسعود پزشكيان بارها بر بحث مذاكره، كاهش تنش و تعامل با غرب تاكيد داشته است.