گزارش «اعتماد» از طغيان رودخانه هليل‌رود و وقوع سيلاب در ساردوئيه، عنبرآباد و جيرفت
۱۵ فوتي بر اثر سيل ناگهاني در جيرفت
گروه حوادث
رودخانه هليل‌رود: ۳۹۰ كيلومتر طول دارد و در جنوب استان كرمان واقع شده است. اين رودخانه به عنوان بزرگ‌ترين رود جنوب شرقي ايران از بلندي‌هاي بافت، رابر و ساردوئيه سرچشمه گرفته و به تالاب جازموريان جاري مي‌شود. هليل‌رود به دليل خشكسالي و بسته شدن سد جيرفت، بافت و سد رابر بر سرشاخه‌هاي آن آبي نداشته، اما اوايل مهر ماه جاري اين رودخانه بر اثر بارندگي‌هاي شديد دچار طغيان مي‌شود...
۹ مهر ماه ۱۴۰۳ بر اثر طغيان رودخانه هليل‌رود؛ هفت زن، هفت كودك از اتباع و يك مرد جان خود را از دست مي‌دهند. اين افراد خانوادگي در باغي در جيرفت مشغول كار بوده كه ناگهان بارندگي در ارتفاعات تبديل به سيلاب در پايين‌دست هليل‌رود شده و سيل در ساردوئيه، عنبرآباد و جيرفت منجر به اين سانحه مرگبار مي‌شود.
يكي از منابع محلي در مورد علت اصلي اين حادثه به «اعتماد» مي‌گويد: «عدم لايروبي در رودخانه باعث شد هنگام بارندگي سيل رخ دهد.»
«حسين ظفري»، سخنگوي سازمان مديريت بحران كشور درباره اين حادثه گفته است: «ظهر روز دوشنبه نهم مهر با توجه به بارش باران در جنوب كرمان شهرستان جيرفت، تعدادي از اتباع افغانستاني براي شنا وارد رودخانه مي‌شوند و به دليل بارش رگباري و مقطعي رودخانه دچار طغيان مي‌شود و اين افراد گرفتار سيلاب مي‌شوند. از ۱۵ نفر تبعه افغانستان گرفتار در سيل جيرفت دو نفر توسط يك ايراني نجات پيدا كرده، اما نجات‌دهنده ايراني هم دچار سيلاب و غرق شده است.» همچنين «احمد بلندنظر»، فرماندار جيرفت درباره جزييات اين حادثه اعلام كرده است: «غير از يك نفر ايراني، همگي قربانيان اتباع افغانستان هستند كه به صورت خانوادگي در باغ كار مي‌كردند و كودكان آنها براي آب‌تني به داخل رودخانه رفته بودند كه بر اثر بارندگي در بالادست رودخانه، سيلاب ايجاد شده و اين اتفاق رخ مي‌دهد. صاحب باغ دو نفر را هم نجات داده، اما در حين نجات سومين نفر خودش نيز غرق شده است.» بعد از وقوع اين سيل برخي مسوولان گفتند: «سيل در جيرفت ناگهاني بوده است.» فرماندار جيرفت در اين راستا اعلام كرده كه هواشناسي، هشداري براي شهرستان جيرفت نداشته و بارندگي در ۳۰ كيلومتر بالاتر رخ داده است. «افشين صالحي‌نژاد»، دادستان جيرفت نيز از تشكيل پرونده قضايي در خصوص سيل خبر داده و عنوان كرده: «با ترك فعل‌ها و قصور‌هاي صورت گرفته برخورد قضايي خواهد شد و در صورت احراز هرگونه تخلف از ناحيه هر اداره يا سازماني كه موجب بروز يا تشديد حادثه شده باشد با افراد متخلف برخورد قانوني خواهد شد.» او در ادامه گفت: «در بحران سيلاب جيرفت قصور ادارات متولي از جمله اداره كل هواشناسي استان بررسي مي‌شود. دستورات قضايي لازم صادر شده است. حسب اعلام مراجع رسمي، اداره كل هواشناسي استان هيچ‌گونه هشداري در خصوص وضعيت آب و هوا و رعد و برق و ايجاد سيل‌هاي ناگهاني به جيرفت اعلام نكرده است. با هماهنگي‌هاي لازم توسط مسوولان مربوطه و كمك‌هاي مردمي، شهرداري و نيرو‌هاي هلال‌احمر اجساد شناسايي و كشف شده‌اند.» «مهدي زارع»، استاد زلزله‌شناسي در مورد طغيان رودخانه هليل‌رود و وقوع سيل در جيرفت به «اعتماد» مي‌گويد: «نهم مهر 1403 بر اثر طغيان رودخانه هليل‌رود در جيرفت واقع در استان كرمان ۱۵ نفر جان باختند. هليل‌رود رودخانه‌اي است به طول حدود ۳۹۰ كيلومتر كه در بخش‌هاي بافت، جيرفت و كهنوج در استان كرمان جريان دارد. هليل‌رود در ارتفاع 4400 متري از سطح دريا در حدود 20 كيلومتري شمال شرقي بافت و به سمت جنوب غربي جريان دارد و رودهاي زردشت گوغر بافت و رابر به آن مي‌پيوندند. اين رودخانه‌ها با چرخش به سمت جنوب، در دامنه‌هاي كوه‌هاي بحر آسمان و سپس به سمت جنوب شرقي تا سد جيرفت در حدود 40 كيلومتر بالادست جيرفت جريان دارند. هليل‌رود در حدود 15 كيلومتري شرق كهنوج و به هامون جازموريان ختم مي‌شود. جيرفت، دشتي حاصلخيز در استان كرمان و مهد تمدني است كه قدمت آن به اوايل عصر مفرغ (اواخر هزاره سوم قبل از ميلاد) مي‌رسد. عوامل زمين‌شناختي باعث شده است تا سال‌ها باستان‌شناسان توجه مستقيمي به آن نداشته باشند. از ابتداي دهه هشتاد شمسي سيل‌هاي شديد در امتداد رودخانه هليل، خاك سطحي هزاران مقبره ناشناخته را از بين برد و منجر به كشف بسياري از آثار باستان‌شناسي شد كه به عقيده باستان‌شناسان متعلق به عصر برنز اوليه است. جيرفت در عصر سلجوقيان (1118-1038) به شهري پر رونق تبديل شد. ويرانه‌هاي شهر قديمي جيرفت به دقيانوس معروف است، جيرفت نزديك به دو كوه قرار دارد يكي به ارتفاع 3741 متر به نام علم شاه در 60 كيلومتري شرق شهر و ديگري به ارتفاع 4048 متري به نام كوه سرمشك در 105 كيلومتري شمال غربي شهر است. هليل‌رود در معرض سيلاب‌هاي دوره‌اي از جمله سيل تاريخي است كه جيرفت را در سال 1000 ميلادي ويران كرد و البته سيلاب 1372شمسي خسارات گسترده‌اي به بار آورد.» اين زلزله‌شناس در ادامه مي‌گويد: «يكي از كاربري‌هاي سد جيرفت مهار سيلاب‌هاي هليل رود بوده و هست، اين سد كه پنجمين سد بتني ساخته شده در كشور است، 6 دي ماه 1370 در 40 كيلومتري بالادست جيرفت در دره ناراب افتتاح شد. ظرفيت مخزن آن در حدود 410 ميليون مترمكعب تا سطح نرمال (1185 متر بالاتر از سطح دريا) است. حداكثر ارتفاع سد 134 متر و طول تاج آن 277 متر است. سد در اولين سال بهره‌برداري خود 1371 از سيلاب فوق‌العاده (11 بهمن 1371 را با دبي اوج 5035 مترمكعب بر ثانيه به خوبي مهار كرد. اين سيلاب دوره بازگشتي بين 800 تا 1000 سال داشت. بارندگي شديد آن سال باعث شد كه سد خيلي زودتر از مدت زمان ذخيره آب برنامه‌ريزي شده پر از آب شود. سرريزها و ساير خروجي‌هاي هيدروديناميكي سد مي‌توانند تا 6500 مترمكعب در ثانيه آبدهي كنند،براي سيلابي با دوره بازگشت 10000 سال). اين مخزن براي آبياري 14200 هكتار از اراضي پايين‌دست برنامه‌ريزي شده است. به هر حال سيلاب 9 مرداد 1403 دوباره نشان داد كه عدم لايروبي مخزن سدها مي‌تواند هنگام سيلاب‌هاي ناگهاني مشكلات مضاعفي پديد آورد. فرسايش خاك و از بين رفتن گياهان در بالادست موجب جاري شدن گل و لاي و رسوبات به پايين‌دست مي‌شود كه در نهايت در پايين‌دست در پشت سدها جاي مي‌گيرند و باعث پر شدن حجم مخزن سدها مي‌شود. آماده بودن ظرفيت سدها در كنترل سيلاب‌ها نقش موثري دارد كه در صورت بروز سيل مي‌توان حجم بيشتري آب را در آن جاي داد و ناچار به رها‌سازي آب نشويم.» زارع همچنين مي‌گويد: «اطلاعاتي كه براي پيش‌بيني‌هاي سيلاب دريافت مي‌كنيم به‌روز نيست بنابراين با توجه به اهميت موضوع نيازمند به‌روزرساني اطلاعات خود در اين زمينه هستيم. دخالت انساني به صورت توسعه شهرها و روستاها با سرعتي فراتر از توان و تراز اكولوژيك در بيشتر مناطق ايران صورت گرفته است، اين نحوه شهرسازي با نفوذناپذير كردن زمين، نابود كردن سفره‌هاي آب زيرزميني، لايروبي نكردن سدها، تسريع روند خشكسالي با كم نكردن سوخت‌هاي فسيلي، نبود استفاده مناسب از انرژي‌هاي پاك و تجديدپذير در ايران، نبود مقابله موثر با مساله گرم شدن زمين در ايران، ساخت پارك برج و ساختمان داخل رودخانه‌ها، دامنه كوه‌ها در حوضه‌هاي آبخيز و با مديريت نكردن رودخانه‌ها موجب تشديد خسارت‌هاي ناشي از سيلاب مي‌شود. خصوصيات فيزيكي حوزه‌هاي آبخيز از قبيل شرايط زمين‌شناختي، نوع استفاده از زمين و پوشش گياهي، نوع خاك، وضعيت نفوذپذيري سطحي، عمق سفره آب زيرزميني و زهكشي از عوامل وقوع سيلاب هستند، اين فاكتورها بر ظرفيت ذخيره‌سازي آبراهه‌ها موثرند. ۱۴ آذر 1402 سرپرست شركت آب منطقه‌اي كرمان گفت كه لايروبي رودخانه‌ها يكي از مهم‌ترين اقدامات مورد نياز براي كنترل سيلاب است و ايجاد آمادگي و انجام اقدامات فني و پيشگيرانه براي مقابله با سيلاب‌هاي احتمالي مبتني بر تجربيات سيلاب‌هاي اخير بسيار حايز اهميت و ضروري است. در مورد آبرساني به شهرهاي جيرفت و عنبرآباد از سد جيرفت باتوجه به بحراني بودن شرايط كمي و كيفي منابع آب شرب شهرستان‌هاي جيرفت و عنبرآباد طرح آبرساني به شهرهاي جيرفت و عنبرآباد از سد جيرفت به ميزان ۲۹.۱ ميليون مترمكعب در سال در دستور كار قرار گرفته است.»
به گفته اين زلزله‌شناس؛ رويكرد مهار سيلاب همچنان از طريق سد‌سازي و اجراي پروژه‌هاي انتقال آب مطرح مي‌شود. در حالي كه مهار سيلاب بدون برنامه‌هاي احياي اكولوژيك عملا به تكرار و تشديد سوانح آبي موجود مي‌انجامد. راه‌حل كاهش ريسك سيلاب با احياي اكولوژيكي ecological restoration افزايش نفوذپذيري و احياي مسيل‌هاي بالادست دشت سيلابي است. چنين بهبودهايي ظرفيت نگهداري آب بالادست را افزايش مي‌دهد و به توزيع يكنواخت‌تر آب در حوضه و كاهش حجم رواناب مي‌انجامد. حذف مداخلات انساني در مسيل هليل‌رود نيز مي‌تواند به اجتناب از ريسك سيلاب‌هاي آينده كمك كند.