سيصدمين سال تولد شاعر بزرگ تركمن انگيزه‌اي براي شناخت و آگاهي از ابعاد مختلف شخصيت مختومقلي فراغي و تبيين و تجزيه و تحليل مضامين شعري وي از حيث فرم و محتوا، مضمون و قالب مي‌تواند باشد. متاسفانه علي‌رغم تبليغات وسيع در اين رابطه كارهاي علمي و پژوهشي كه تبيين‌گر جنبه‌هاي ادبي، فكري، محتوايي، عرفاني و حتي ديني وي باشد، وجود ندارد. در حالتي كه ضرورت آن بسيار احساس مي‌شود. بديهي است شناخت و تبيين جنبه‌هاي محتوايي و ادبي عارف و شاعر بزرگ ادبيات تركمني مختومقلي فراغي مستلزم شناخت و آگاهي از محيط ادبي شاعر است.
زبان و ادبيات تركمني به عنوان يكي از شاخه‌هاي زبان تركي اوغوزي به نوبه خود به دليل برخورداري از ويژگي‌هاي زبان تركي اوغوزي و تاثيرپذيري از گنجينه ادب و فرهنگ ايراني - اسلامي جايگاه ويژه‌اي را داراست كه مي‌توان با مطالعه حوزه‌هاي ادبي و روند شكل‌گيري زباني آن به درجه اهميت آن پي برد. اساسا زبان و ادبيات تركمني در چهار حوزه رشد و نمو پيدا كرده است. به عبارت روشن‌تر زبان و ادبيات تركمني با بهره‌گيري از ادبيات تاريخي زبان تركي اوغوزان از يك‌طرف و خوشه‌چيني و بهره‌مندي از گنجينه بسيار غني و معارف والاي اديبان ايران در چند حوزه ادبي ميراث در خور توجهي را خلق كرده است. حوزه‌هاي ادبي زبان و ادبيات تركمني را مي‌توان به اختصار به حوزه‌هاي زير تقسيم كرد:
1- حوزه ادبي خوارزم
در مطالعه سير تاريخي زبان و ادبيات تركمني يك موضوع برجستگي روشني دارد و آن اينكه منطقه ماوراءلنهر از دير باز داراي فرهنگ و نظام ادبي ويژه بوده و شخصيت‌هاي برجسته‌اي از اين حوزه برخاسته‌اند كه آثار ارزشمندي را به زبان‌هاي عربي، فارسي و تركي (اوغوزي) خلق نموده‌اند. تركمن‌هاي خوارزم كه از مجاورت با مراكز فرهنگي اورگنج و خيوه بهره علمي مي‌بردند، در ساختار نظام سياسي خان‌نشيني (خانات) خيوه نيز دخيل بودند. به دليل مشاركت و مجاورت اقوام مختلف در اين حوزه و همسايگي و اختلاط زبان تركي، فارسي و عربي و همچنين قرابت فرهنگ‌هاي ازبكي و تركمني زبان ادبي اين حوزه داراي ويژگي خاصي است كه امروزه به عنوان ميراث مشترك زبان اوغوزي - قبچاقي در مطالعات شرق‌شناسي و تاريخ تركان اهميت بسزايي دارد. آثار و محصولات ادبي اين حوزه در ژانرهاي نظم و نثر از ميراث ارزشمند حوزه خوارزم محسوب مي‌شود. آثاري چون نهج الفراديس، قصص الانبياي رابغوزي، محبت نامه خوارزمي به عنوان قديمي‌ترين آثار تركي - اوغوزي در خوارزم خلق شده‌اند. اين آثار با قدمت قريب به هزار سال در ادوار بعد به عنوان يكي از منابع ارزشمند محصولات ادبي تركمني همواره مورد استفاده تركمن‌ها قرار گرفته و تركمن‌ها با استفاده از آن منابع، آثاري همچون معين المريد، قصه يوسف حاجب خاص و اثر ارزشمند رونق الاسلام را آفريده‌اند. تركمن‌هاي قرن هفدهم ميلادي يعني تا ظهور و طلوع ادبيات كلاسيك تركمن در اين حوزه دوره زباني را پشت سر نهاده‌اند و در واقع از سه شاخه زباني زير تاثير پذيرفته‌اند:
1- دوره زبان خوارزم - قبچاق
2- دوره زبان اوغوزي
3- دوره زبان جغتايي
شاعران بزرگي چون نورمحمد عندليب، عبداله شاه‌بنده تربيت يافتگان حوزه ادبي خوارزم هستند. توجه به ادبيات تركي كهن، بهره‌گيري از داشته‌هاي زبان جغتايي و تركمني و استفاده از ادبيات داستاني كهن كه به عنوان گنجينه مشترك زبان‌هاي تركي اعم از تركان شرقي و غربي است، تاثيرپذيري از فرهنگ نظم و نثر زبان و ادبيات فارسي و رعايت قالب‌هاي شعري ايراني - اسلامي (عروضي) مانند غزل و قصيده، تمايل نسبي به قالب‌هاي شعر عاشقي - اوزاني (وزن هجايي) و همچنين ميل به نظيره‌سرايي، اهميت دادن به نكات داستاني، پند و اندرز از ويژگي‌هاي اين حوزه ادبي مي‌باشد. اين حوزه از حيث قوت، وسعت و برخورداري از مضامين غني و گنجينه‌هاي ادبي بسيار حائز اهميت است.
2- حوزه ادبي آخال - مرو
دومين حوزه‌اي كه زبان و ادبيات تركمني و حتي فرهنگ تركمني با ويژگي‌هاي خاص خود تشكل يافته و به عنوان يكي از شاخه‌هاي فرهنگ و ادب تركمني مورد مطالعه قرار مي‌گيرد، حوزه آخال - مرو است. حوزه ادبي آخال - مرو از حيث گستردگي جغرافيايي و وسعت زياد داراي اهميت خاصي است. دامنه اين حوزه در شرق مرو كهن كه مهد تمدن و خاستگاه ادبيات و فرهنگ بوده بسيار گسترده و به دليل حضور حضرت امام رضا (ع)، قيزيل امام و سكونت چند سال و اندي آن امام همام در اين منطقه مركز شكل‌گيري فرهنگ و تمدن اسلامي بوده است.
در نتيجه اين حضور مبارك حضرت امام رضا عليه‌السلام و انتقال علم و فرهنگ از حجاز به مرو و وحدت سه فرهنگ عربي، تركي و ايراني، اسلام به شكل تمدن و ايدئولوژي پويا تبلور يافت و در نتيجه شخصيت‌هاي بزرگ تاريخي در مركز فرهنگ و تمدن اسلام پديدار شد كه همه وامدار مكتب امام رضا (ع) بودند. به گفته رييس‌جمهور تركمنستان قربانقلي بردي محمداف در پيام خود به مناسبت نخستين همايش امام رضا (ع):
«به وجود آمدن اين مركز فرهنگي و تربيت يافتن علما و ادباي اسلامي در اين مركز و در مكتب امام‌رضا(ع)، تاثير بزرگي در حوزه ادبي و فرهنگ تصوف آخال - مرو گذاشت.»
در طرف جنوب شرقي شهر تاريخي سرخس، در مركز استان آخال و قيزيل آرواد در طرف شمال صحراي بزرگ قره قوم و در جنوب خراسان غربي قرار دارد. قرار گرفتن مراكز فرهنگي و تاريخي مهم ازقبيل قدمگاه امام رضا (ع) در مرو قديم، وجود شهرهاي باستاني و قديمي همچون سرخس، شهر نساء (قلعه نسا- نوساي) شهرهاي اسلامي قديمي چون قيزيل آروات، ابيورد، شخصيت‌هاي تاريخي چون ابوسعيد ابي‌الخير، (مهني بابا)، ابوالفضل سرخسي، انوري، ابيوردي و قافله بزرگ صوفيان و همچنين همسايگي با مناطق متمدني چون خراسان به اهميت اين حوزه ادبي افزوده است. اين حوزه ادبي در عين تاثيرپذيري از مكتب فكري، فرهنگي امام‌رضا (ع) از حيث محتوا و مضمون و از حيث قالب شعري از عروض فاصله گرفته و بيشتر وزن هجايي و فرم «قوشوق» مدنظر شاعران و اديبان قرار گرفته است. نبايد فراموش گردد كه با توجه به روي آوردن شاعران به خلق اثر به زبان ملي و مادري انسجام و قوام زبان تركمني تقويت شد.
يكي ديگر از ويژگي‌هاي اين حوزه شكل‌گيري و انسجام‌يابي موسيقي تركمني در كنار ادبيات تركمني است. اين حوزه به يك مركز موسيقي تركمني تبديل شده و ادبيات داستاني كه توسط نورمحمد عندليب در حوزه خوارزم آغاز گرديد با موسيقي اين حوزه عجين گرديد و شكل داستانسرايي آوازي را به وجود آورد. شاعراني چون ملانفس، محمدولي كمينه و آنا قيليچ از ادباي اين حوزه به شماره مي‌روند.
3- حوزه ادبي لباب - جيحون (چارجو)
حوزه ادبي لباب - چارجو به دليل داشتن شهر تاريخي چون آمل باستاني و قبايل قديمي تركمنان چون «سالور» ريشه آن به داستان‌هاي دده‌قورقور (دده قورقود) بر مي‌گردد. اين حوزه به دليل مجاورت با بخارا در حقيقت دروازه ماوراءالنهر و دروازه حوزه تمدني سمرقند و بخارا محسوب مي‌شود. شاعراني چون غائبي، شيدايي و زنهاري نماينده اين حوزه محسوب مي‌شوند. ادبيات تركمني شكل گرفته در اين حوزه از يك طرف به دليل مجاورت با بخارا شديدا تحت تاثير زبان و ادبيات جغتايي و مضامين زبان و ادبيات فارسي است؛ از طرف ديگر به دليل تاثيرپذيري از حوزه تمدني خيوه كه تحت تاثير فرهنگ و تمدن تركان اداره مي‌گرديد، تحت تاثير فرهنگ تركي است. تاثيرپذيري از دو كانون متفاوت سبب شد كه در زبان و ادبيات تركمني لااقل در اين حوزه دو نماينده و دو جناح ادبي شكل گيرد. جناح ادبي بخارا محور كه تداوم بخش شعر سنتي با وزن عروضي و مضامين تغزل و ليريك بود و سنت ديوان‌بندي و آرايش ديواني اشعار به سبك و سياق شاعران ايراني - فارسي را اقتباس مي‌نمود. جناح ادبي «خيوه محور» بيشتر راهرو استادان وزن هجايي هستند و در عين پرداختن به شعر عروض بيشتر وزن هجايي با مضامين ملي و وطن‌پرستي مورد توجه و رجحان قرار گرفته است.
4- حوزه ادبي خزر
حوزه ادبي خزر به دليل شرايط اقليمي و حفظ ارتباط فرهنگي با ديگر حوزه‌هاي ادبي تركمني به ويژه با حوزه ادبي گرگان - استرآباد و آذربايجان و همچنين تاثيرپذيري از ادبيات و داستان‌هاي تركان قديم به ويژه تركان اوغوزي و سلجوقي داراي تنوع ادبي است، به همين دليل دو نماينده بزرگ اين حوزه كه امروزه به عنوان اساطين و زيربناي ادبيات تركمني مطرح هستند، يعني دولت محمد آزادي و مختومقلي فراغي از حيث لئكسيوكولوژي، زبان و فرهنگ و شيوه بيان جنبه‌هاي متفاوت را دارا هستند، به طوري كه در زبان دولت محمد آزادي به واژه‌هايي مي‌توان برخورد كرد كه اين واژه‌ها را در آثار تركان سلجوقي و آناتولي همچون يونس امره مي‌توان يافت ولي در تركان شرقي واژگان مذكور كمتر وجود دارد. در هر دو شيوه و نماينده اين حوزه رنگ و بوي اوغوزي بيشتر به چشم مي‌خورد.
اين حوزه ادبي به دليل برخورداري از اين دو شخصيت بزرگ داراي اهميت بسزايي است.
مختومقلي فراغي تربيت يافته اين حوزه ادبي است كه در عين برخورداري از فرهنگ و تمدن ادبيات كلاسيك تركمني و تاثيرپذيري از حوزه‌هاي مختلف ادبي تركمني تاثيرپذيرفته است.
فراغي به دليل مجاورت با حوزه ادبي تركان اوغوزي و ارتباط با آنان لااقل در سطح اطلاع از مضامين و محتواي آثار شاعراني همچون تيليم خان ساوه‌اي، شاه اسماعيل خطايي و همچنين ارتباط عميق با حوزه شعر فارسي چون مولوي، سعدي، حافظ، فردوسي و همچنين بهره‌گيري از آثار انديشمندان اسلامي و مفاهيم قرآني و تاثيرپذيري از مكتب اهل‌بيت به ويژه مكتب علمي و فكري امام رضا عليه‌السلام و همچنين ابراز محبت قلبي به ائمه اطهار به يك شخصيت بزرگ ديني، عرفاني و ادبي ارتقا يافته است. مختومقلي فراغي در مقايسه با همه نمايندگان حوزه‌هاي ادبي تركمني از حيث تصفيه زبان تركمني و پرداختن به ماهيت زباني و گرامري تركمني بسيار حائز اهميت است. فراغي با خلق اثر جاويدان خود با ديد و نگرش خالصانه به زبان و فرهنگ تركمني توانست چنان اثري را خلق نمايد كه اثر وي به عنوان ملاك قوام و درستي و صحت زبان تركمني مورد توجه و پذيرش قرار گيرد. باتوجه به اين ويژگي بي‌جهت نيست كه مختومقلي فراغي به عنوان پدر شعر تركمني و ترازوي عيار خلوص و تميزي زبان تركمني مشهور شده است.
براي تبيين اين موضوع نيازمند نگارش مقالات متعددي است كه با عنايت به جنبه‌هاي مختلف اين شاعر بزرگ و ضرورت تبيين و تشريح ابعاد مختلف شخصيت وي و تشريح و تبيين جنبه‌هاي ادبي و محتوايي شعر وي لازم است مطالب مفصل‌تري ارايه شود.